“ ИҚтисодий таълимотлар тарихи

Абсолют ва нисбий қиймат
» бобида 
берган, яъни фикр мантиқий охирига етказилмаган. Маркснинг фикрича, Рикардо 
қийматни фақат миқдорий текширди, тарихдан ташқарида ўрганди, яъни меҳнатни 
қиймат билан яралувчи махсулотнинг табиий хусусияти ва бу жараѐнни барча ижтимоий 
тузумларга хос деб ўйлади. 
Рикардо, Смитнинг ғояларини тўлдирди. Агар Смитнинг ғояси бўйича қиймат 
оддий товар ишлаб чиқаришда сарфланган меҳнат билан аниқланса, капиталистик ишлаб 
чиқаришда бу қиймат реализация қилинадиган даромадлардан иборат эди. Рикардо 
қийматни аниқлашда сарфланган меҳнатдан фойдаланди. Рикардо иш ҳақининг товар 
қийматига таъсирини рад этди. Масалан, дейди у, агар меҳнат унумдорлиги ошмай туриб 

---

73 
иш ҳақи кўтарилса, бундан товар қиймати ўзгармайди. Бошқа шароитлар ўзгармаган 
ҳолда, бу холат товар баҳосига ҳам таъсир этмаслиги керак, фақат иш ҳақи ва товар 
баҳосидаги фойда ўртасидаги нисбатни ўзгартириши мумкин. Капиталистлар эркин 
рақобат шароитида иш ҳақи ўсишини баҳога кўчира олмайди ва фойданинг бир қисмидан 
маҳрум бўлишга мажбур. Бу қоида катта ижтимоий-сиѐсий характерга эга, чунки Смит 
ишчиларнинг иш ҳақини ошириш учун кўраш бефойда, негаки иш ҳақи ошса, баҳолар 
ҳам ошади, деган фикрда бўлган (реал даромад ўзгармайди). Иш ҳақи ошганда баҳолар 
ўзгармайди, капиталистларнинг фойда нормаси камаяди. 
Рикардо Смит каби қийматнинг меҳнат назариясини капиталистик ишлаб чиқариш 
шароитида қўллашда катта қийинчиликка учради. Қийматнинг ишлаб чиқариш баҳосига 
айланиш муаммосига эътибор берди ва уни ҳал этишга ўринди. Реал ҳаѐтда капиталдан 
олинадиган фойда шу капиталнинг миқдори билан аниқланади ѐки фойда нормаси 
муътадиллашиш тенденциясига эга. Аммо товарлар уларни ишлаб чиқаришга сарф 
бўлган жонли меҳнат сарфларига мос равишда бир-бирига алмашса, бундай бўлиши 
мумкин эмас. Бу ҳолда капиталнинг органик тўзилиши (
C / Y
) паст бўлган ѐки капитали 
тез оборот бўладиган тармоқлар бошқа органик тўзилиши юқори бўлган ва капитали 
секинроқ оборот бўладиган тармоқларга нисбатан устунликка эга бўладилар. 
Биринчилари кўпроқ меҳнат сарфлаганлари учун товар баҳоси нисбатан юқори бўлади ва 
каттароқ фойда олади. Аммо бунда капитал шу тармоқларга оқиб ўтар эди ва иккинчи 
тармоқларга оқиб ўтмас эди, натижада иккинчи тармоқлар ривожланмасди. Бу қарама-
қаршиликни 
хал 
этиш 
учун 
Рикардо 
Смитнинг 
қиймат 
назариясини 
модификациялаштирди (ўзгартирди). Аммо ишлаб чиқариш баҳоси ва ўртача фойдани 
оралиқ звеноларни таҳлил қилиш ва қиймат қонуни асосида хал этиш ўрнига бу 
категорияларни қиймат қонунига келтиришга уринади. Бу этапда Рикардо аввалги, иш 
ҳақи товар қийматига амалда таъсир этмайди, деган тезисидан воз кечди. У капитал 
таркиби ва оборотидаги фарқлар меҳнатга турлича ҳақ тўлаш туфайли қийматга ҳам 
таъсир этади, деган фикрни берди. Аммо бу ғоя мантиқий ечимга эга эмас эди. 
Рикардо иш ҳақи, фойда ва рента масалаларини ечишга катта ҳисса қўшди. У Смит 
каби асосий уч синфнинг дастлабки даромадлари масаласига эътибор берди. У меҳнатни 
товар деб (аслида ишчи кучи товар) ҳисоблаб, меҳнатнинг бозор баҳоси (иш ҳақи) табиий 
баҳо бўлади ва шу атрофда ўзгаради; табиий баҳо деганда ишчи кучининг қийматини 
тушунган. Рикардо масалага тарихий анъаналар асосида ѐндашишга ўринса ҳам 
меҳнатнинг табиий баҳосини жисмоний минимумга тенглаштиради. 
Масалан, ноннинг 
баҳоси ва иш ҳақининг пул миқдори ўртасида бевосита боғлиқлик бор
,- дейди у, - 
агар 
ноннинг баҳоси ошганда иш ҳақи ўзгармаса, ишчилар оч қолади ва ўлимга маҳкум 
этилади. 
Рикардо Мальтус каби (бу олимнинг фикрлари қуйида берилади) ишчиларнинг 
ҳақлари очлик даражасида ушлаб турилиши капитализмга хос қонун эмас, барчага 
тегишли табиий қонунлар туфайлидир, дейди. Маълум қулай шароитлардагина ишлаб 
чиқариш кучлари аҳоли ўсишини таъминлай олади ва ишчилар кам ҳақ олганликларидан 
норози бўлмасликлари керак, деган фикр илгари сурилади. Рикардо қўшимча қийматни 
унинг конкрет шакллари - фойда, суда фоизи, рента сифатида таҳлил этади. 
Ишчи ўз меҳнати билан иш ҳақи сифатида оладиган миқдордан кўпроқ қиймат 
яратиши ўз-ўзидан равшан, дейди у. Аммо уни иш ҳақи ва фойда нисбати, яъни 
ишчининг қанча олиши ва капиталистга қанча қолиши қизиқтиради. У қиймат 
структураси ва товар баҳосини аниқлаганда «Смит догмаси»даги хатога йўл қўяди, яъни 
доимий капитал С нинг янги маҳсулотдаги ҳиссасини инкор этади. Товар қиймати иш 
ҳақи ва фойдадан иборат бўлганлиги сабабли, фойда иш хақига тескари пропорционал ва 
унга боғлиқ. Фойда амалда қўшимча қиймат сифатида қаралади. Рикардо фойданинг ер 
рентасини тўлагандан кейинги ҳолатни ўрганади. Ундан ташқари фойда аванс қилинган 
капитал миқдорига пропорционал деб ҳисоблайди. У фойда нормасининг пасайиш 
тенденциясига алоҳида эътибор берди. У бунинг бош сабаби капитализмга хос нарса 

---

74 
бўлмай, табиий фактордир, деган. Фойда нормасининг пасайиши охир-оқибатда капитал 
жамғарилишининг камайишига олиб келиши мумкинлиги уни ташвишга солган. У 
капитал деб ишлаб чиқариш воситалари ва капиталистнинг ишчиларга иш ҳақи 
сифатидаги ҳаражатларни тушунган. У капитални натура ҳолда ва тарихдан ташқари 
тушунган. Унингча, ибтидоий овчи ва балиқчи капитал эгаси бўлган (бу албатта хато 
фикр). 
Рикардо ер рентасини таҳлил қилишда муҳим ютуқларга эришди. У рента 
назариясини қийматнинг меҳнат назариясига асосланиб текширди. Рентанинг манбаи 
ернинг қандайдир сахийлиги эмас, балки маълум мулкий муносабатлар шароитида ерга 
қилинадиган меҳнатдир, деб ҳисоблади. Ер ресурслари чекланган бўлиб, унумдорлиги ва 
жойлашуви 
турлича 
бўлган 
ерлар 
ишланиши 
туфайли 
қишлоқ 
хўжалиги 
маҳсулотларининг қиймати ѐмон участкалардаги меҳнат сарфлари билан аниқланади. 
Бундай ерлар сохибкорга ўртача фойда беради ва рента бермайди. Нисбатан яхши 
ерларда фойда ўртача нормадан юқори бўлади, ана шу ортиқча фойда рента сифатида ер 
эгаси томонидан олинади. Ёмонроқ ерлар хўжалик ҳисобига жалб этилиши орқали ер 
эгаларининг оладиган рентаси ўз-ўзидан ортади, ваҳоланки улар бирор иш қилмайди, 
сарф-ҳаражат ҳам қилмайди. 
Рикардо бу ерда дифференциал рента ҳосил бўлишини кўрсатиб берди. У хусусий 
мулкчилик шароитида ѐмон ерлар ҳам маълум рента келтириши мумкинлигини инкор 
этди. Лекин шундай рента бор, у абсолют рента бўлиб, уни Маркс ва бошқа олимлар 
атрофлича ўрганганлар. 
Рикардо пул ва пул муомаласи масалаларига катта эътибор қилди. У дастлабки 
асарларида пулни ички қийматга эга бўлган товар деб қараган. Пул қиймати унга сарф 
қилинган меҳнат билан аниқланган. Рикардо пулнинг хусусияти шуки, у алохида товар, 
бошқа товарларнинг қиймат ўлчови ва муомала воситаси сифатида ҳаракат қилади, 
дейди. У қоғоз пулларнинг миқдорида муомалада бўлган товар массаси қийматига мос 
(яъни пропорционал) бўлиши керак, ортиқчаси банк томонидан истеъмолдан чиқарилиши 
зарур, дейди. 
Аммо у ўзининг бош асарида бу концепциядан чекинади, аввал пулларнинг ички 
қиймати бор, деб гапирган бўлса, кейинроқ у пулни техник восита деб изоҳлади ва 
пулнинг миқдорий назариясини ишлаб чиқа бошлади. Унинг фикрича, муомаладаги 
пулнинг миқдори турлича ва эркин бўлиши мумкин, пулнинг қиймати эса муомала 
соҳасида белгиланади ва унинг миқдорига боғлиқ бўлади. Рикардо эркин савдо 
тарафдори бўлган, у меркантилистлардан фарқли равишда товар ишлаб чиқариш товар 
киритишдан ортиқ, яъни экспорт кам ва импорт кўп бўлишидан, мамлакатдан олтин 
чиқиб кетишидан ҳавфсирашга ҳожат йўқ, дейди, чунки эркин импорт автоматик 
равишда олтин муомаласи ва баҳо ўзгаришини тартибга солади, шунинг учун иқтисодий 
танглик таъминланишига ѐрдам беришига Рикардонинг ишончи комил эди.