“ ИҚтисодий таълимотлар тарихи

Қўшимча адабиѐт 
 
Иқтисодий таълимотар тарихи. Т., ТМИ. 2003 
История экономических учений. М., 2010
 
 
 
 
 
 
4 - Мавзу. А.Смит ва Д. Рикардоларнинг иқтисодий таълимотлари (2 соат) 
 
Режа 
 
1.
А.Смит мануфактура даврининг иқтисодчи-назариѐтчиси 
2.
Смитнинг қийматнинг меҳнат назарияси 
3.
А.Смит ва ҳозирги замон 
4.
Д.Рикардо саноат тўнтариши даврининг назариѐтчиси 
5.
Д.Рикардо таълимотининг аҳамияти 
1. А. СМИТ МАНУФАКТУРА ДАВРИНИНГ ИҚТИСОДЧИ-
НАЗАРИЁТЧИСИ 
 
XVIII асрнинг иккинчи ярмида классик иқтисодий мактаб британиялик олимлар 
А.Смит ва Д.Рикардо асарларида энг юксак чўққига кўтарилди. Бу ҳол тасодифий эмас 
эди, чунки бу олимлар яшаб ижод этган даврда Англияда чуқур иқтисодий, социал ва 
сиѐсий ўзгаришлар рўй бераѐтган эди. 
Англия жаҳонда энг ривожланган ва саноатлашган давлатга айлана бошлади, 
иқтисодиѐтда ва ижтимоий ҳаѐтда капиталистик муносабатлар хал қилувчи ўринларни 
эгаллади. Мамлакатда юксак ривожланган қишлоқ хўжалиги ва тез ўсаѐтган саноат 
мавжуд эди, фаол ташқи савдо олиб бориларди. Янги жамиятга хос синфий ажралиш 
яққол бўлиб, ишчилар, соҳибкорлар, ер эгалари - лендлордлар ва фермерлар бор эди. 
Капиталнинг дастлабки жамғарилиши натижасида йирик марказлашган 
мануфактуралар ва капиталистик фермалар тобора муҳим аҳамият касб эта бошлади. 
Агар XVIII аср бошида мамлакат хали аграр ҳолатда бўлса, саноатнинг иқтисодиѐтдаги 
ҳиссаси тобора тез ўсиб борди. Англия индустриал аграр давлатга айланди. 
Мануфактуралар сони ошди, улардаги ишчилар сони кўпайди, ишчиларнинг аҳволи 
ниҳоятда оғир бўлиб, қаттиқ эксплуатацияга дучор қилинди. 
Аср ўртасида Англия бошқа мамлакатларга нисбатан мануфактурадан фабрикага 
ўтишга яқин турар эди. Англия саноат инқилоби арафасида эди. Мамлакатнинг саноат 
маҳсулотлари жаҳон бозорида юқори баҳоланган ва талаб тобора ортган, аммо давлат 

---

62 
томонидан киритилган савдо-сотиқдаги протекционизм сиѐсати, феодализм давридаги 
бир қанча тартиб ва чеклашлар, қонунлар давр талабига жавоб бермай қўйди, уларнинг 
борлиги капитализм ривожига тўсқинлик қилар эди. 
Англия саноати эгалари эркин соҳибкорлик фаолиятини кучайтиришни, 
феодализм қолдиқларини тугатишни талаб қиларди. Шу сабабли соҳибкорлар синфи янги 
капиталистик ишлаб чиқариш усулини илмий жиҳатдан тўла таҳлил қиладиган иқтисодий 
таълимотларга муҳтож эди. 
Шундай қилиб, XVIII асрнинг иккинчи ярми ва XIX асрнинг биринчи чорагида 
Буюк Британияда бошқа давлатларга нисбатан иқтисодий ғояларнинг ривожланиши учун 
ниҳоятда қулай шароитлар юзага келди, бу ғоялар А.Смит ва Д.Рикардо таълимотларида 
ўз аксини топди. 
Бу олимлар ўзларидан аввалги меркантилизм, илк классик мактаб ва физиократизм 
ғояларини мукаммал ўрганиб, шулар асосида янги иқтисодий мактабнинг шаклланишини 
ниҳоясига етказдилар. Аслини олганда улар бозор иқтисодиѐти асосини яратдилар. 
Саноат инқилоби дастлаб енгил саноатда, хусусан, тўқимачилик соҳасида 
бошланди ва машинасозлик вужудга келиши билан ниҳояланди.