“ ИҚтисодий таълимотлар тарихи

унумли
» ва «
унумсиз
» меҳнат тўғрисидаги таълимоти «соф 
маҳсулот» тўғрисидаги таълимот билан чамбарчас боғлиқ бўлиб, унинг мантиқий давоми 
деб ҳисобланади. Меркантилистлардан фарқли равишда улар «соф маҳсулот» яратувчи 
меҳнат унумли бўлади, яъни қўшимча қийматни яратади, деган эдилар. Бу унумли 
меҳнатнинг табиати тўғрисидаги масалага принципиал тўғри ѐндашиш йўли эди. Аммо 
рента қушимча қийматнинг яккаю-ягона аниқ шакли сифатида тан олинганлиги сабабли 
деҳқон меҳнати бирдан-бир унумли меҳнат деб ҳисобланади, ишлаб чиқаришнинг бошқа 
соҳаларидаги (саноатда ҳам) меҳнат «унумсиз», яъни самарасиз дейилади. Бундан 
деҳқончилик меҳнатини бошқа меҳнат турларига қарши қуйиш асоссиздир, чунки 
ѐлланма меҳнат ишлаб чиқаришнинг қайси соҳасида қўлланшмасин, қўшимча қиймат 
яратади, демак бу ҳам меҳнат, бу соҳа ҳам унумли меҳнатдир. 
Ф.Кенэ «соф маҳсулот» тўғрисидаги ўз қарашлари асосида жамиятни уч синфга 
бўлади: 
унумли синф
(фермерлар), 
ер эгалари синфи 
ва 
унумсиз синф 
(бу синфни у 
саноатчилар синфи деб ҳам атайди). Унумли синфга деҳқончиликдаги барча ходимлар, 
қишлоқ хўжалик ишчилари ҳам, фермерлар ҳам, яъни унингча «соф маҳсулот» 
яратувчиларнинг ҳаммаси киради. Ер эгалари «соф махсулот» яратмаганлигига 
қарамасдан, шу билан бирга бу махсулотнинг истеъмолчилари ҳисобланади, чунки улар 
уни ижара тўлови сифатида оладилар. Самарасиз, «унумсиз» синф вакиллари эса 
деҳқончиликдан бошқа тармоқларда ишлайди (саноат, савдо, ҳизмат соҳаси). Улар «соф 
маҳсулот» яратмайдилар. 
Жамиятнинг синфий тузилиши тўғрисидаги бу таълимотнинг асосий камчилиги 
шуки, Ф.Кенэ янги жамиятнинг асосий синфларини кўра билмайди, тўғрироғи бунга 
тарихий шароит халақит беради. Бу тизимда ѐлланма ишчилар билан капиталистлар 
бирлаштирилган. Францияда ўша даврда кам бўлса ҳам, пролетариат синфи мавжуд эди, 
лекин капиталистик муносабатлар яхши ривожланмаганидан буржуа жамиятининг бошқа 
синфларга қарши тура оладиган мустақил синфига ажралмаган эди. Синфлар тўғрисидаги 
таълимотнинг бу камчиликларидан қатъий назар, жамиятни синфларга бўлишнинг 
иқтисодий белгиларини аниқлаш ва иқтисодий асосларини кўрсатишга ўриниш ижобий 
воқеа ҳисобланади. 
Физиократларнинг муҳим хизматларидан бири шуки, улар биринчилардан бўлиб, 
капитал тушунчасини таҳлил қилишган. Асарларида бевосита «
капитал
» сўзи 
қўлланилмаган, аммо ерларнинг захини қочириш, яъни ер сифатини яхшилаш, қурилиш, 

---

56 
от, плуг, борона учун маълум типдаги дастлабки аванс (бўнак) ҳамда уруғлик ва ишчи -
батракларга бериладиган аванс бошқача эканлиги аниқ белгиланади. Чунки биринчисига 
қилинган ҳаражат бир неча йилда бир марта бўлиб, ўз-ўзини аста-секин қоплайди (асосий 
капитал), иккинчиси эса йилига ѐки доим бўлиб, ҳар бир ҳосил туфайли қопланган. Шу 
сабабли Ф.Кенэ уларни дастлабки аванс (ҳозирги замон нуқтаи назаридан асосий 
капитал) ва йиллик аванс (айланма капитал) деб атади. Бу ғоя А.Смит томонидан 
ривожлантирилди. Бу ўша давр учун буюк кашфиѐт эди. Шуниси муҳимки, айланма 
капитал билан бирга асосий капитал ҳам доим ҳаракатда деб қаралади. деҳқончиликда 
қўлланиладиган капиталнинг моддий элементларига қишлоқ хўжалиги қуроллари ва 
инвентарь, мол, уруғлик, одамларнинг тирикчилик воситалари ва бошқалар киритилган. 
Ф.Кенэ меркантилистлардан фарқли равишда (улар капитални пул билан айнан бир деб 
ҳисоблаганлар), пулларнинг ўзи эмас, балки пулга олинадиган ишлаб чиқариш 
воситалари капитал ҳисобланади, дейди. Аммо капиталнинг бу моддий элементлари 
умумий меҳнат жараѐнининг оддий элементлари сифатида, капиталистик ишлаб чиқариш 
жараѐнида ишлатиладиган ижтимоий шаклидан ажралган ҳолда қаралади, оқибатда 
капитал абадий, яъни тарихий бўлмаган категория деб кўрсатилади. 
Ишлаб чиқариш чиқимлари (ҳаражатлари)ни тадқиқ қилиш орқали капиталнинг 
ташкил этувчи қисмларини ажратиш имкони пайдо бўлди, бунда капиталнинг (оборот) 
айланиш ҳарактери ҳисобга олинди. Капиталнинг бир қисми бошлангич аванс (бўнак) 
ҳисобланиб, унга қишлоқ хўжалик инвентари, қурилиш, мол ва бошқаларга кетган 
сарфлар киради, шулардан 10 фоизи йиллик амортизация ҳисобланган, йиллик аванс деб 
аталган капиталнинг бошқа қисмига уруғлик олиш, асосий қишлоқ хўжалик ишлари, 
ишчи кучи учун ҳаражатлар киради (иш ҳақи).
Бошлангич аванс билан боғлиқ капитал сарфи ишлаб чиқариш цикли бир қанча 
(қатор йиллар) ичида тўла айланса, йиллик авансга сарфланган капитал эса бир ишлаб 
чиқариш цикли (бир йил) давомида тўла айланади. Бу ерда амалда доимий ва айланма 
капитал тўғрисидаги ғоя берилган, аммо бу тушунчалар бошқа сўзларда ифода этилган, 
холос. Шуниси диққатга сазоворки, Ф.Кенэ капитални асосий ва айланма капиталга 
бўлганда фақат ишлаб чиқариш капитали билан боғлаган ҳолда берган, уни муомала 
капитали (савдо капитали) билан қўшиб юбормаган. Шу сабабли у пул ва товарни ишлаб 
чиқариш капиталининг бирор таркибий қисмига киритмасдан, тўғри фикр юритган. 
Шундай килиб, физиократлар асосий ва айланма капиталга оид муаммони назарий 
жиҳатдан ечишга асос солдилар. 
Ф.Кенэ иқтисодиѐт тарихида 
такрор ишлаб чиқариш
жараѐнини ва ялпи ижтимоий 
маҳсулот муомаласини бутунича кўрсатиш учун биринчилардан бўлиб ўриниб кўрди. У 
уша давр жамияти фуқароларини уч синфга бўлади: биринчиси - унумли синф 
(фермерлар); иккинчиси - мулкдорлар синфи (помешчик, черков...) ва учинчиси - унумсиз 
синф (ҳунарманд, ишчи ва савдо ходимлари). Бу жараѐн схематик равишда «Иқтисодий 
жадвал»да тасвирланган. Унда мамлакатда ишлаб чиқарилган тайѐр маҳсулотнинг 
айланиши орқали қандай тақсимланиши кўрсатилган, бунинг оқибатида ишлаб 
чиқаришнинг аввалги ҳажмида қайта бошлаш учун шарт-шароитлар яратилади. 
Ф.Кенэнинг ғоялари