§ 2-mavzu. Yangi davrda industrial tizimning vujudga kelishi (XVIII asr)

 
MAVZU. INDUSTRIAL SIVILIZATSIYANING SHAKLLANISHI DAVRIDA 
YEVROPANING IQTISODIY TARAQQIYOTI (XIX asr) 
Reja: 
1.
 
Angliyaning ijtimoiy-iqtisodiy rivojlanish yo'nalishlari
 
2.
 
Fransiyaning ijtimoiy-iqtisodiy rivojlanish xususiyatlari
 
3.
 
Germaniyaning ijtimoiy-iqtisodiy rivojlanish yo'nalishlari
 
5.1.
 
Angliyaning ijtimoiy-iqtisodiy rivojlanish yo'nalishlari 
Sanoat to'ntarilishi oqibatlari. XIX asrning 30-yillariga kelib Angliyada sanoat to'ntarilishi 
yakunlandi. Yirik mashinalashgan ishlab chiqarish past mehnat unumdorligi va qo'l mehnatiga 
asos- langan hunarmandchilik va manufaktura ustidan g'alaba qozondi. Mamlakatda muhim 
ijtimoiy-iqtisodiy o'zgarishlar yuz berdi. XIX asr o'rtalariga kelib Angliya shaharlar va ishchilar 
shaharchalari mamlakatiga aylandi, ularda aholining 86% istiqomat qilar edi. Qurilish va sanoatda 
band bo'lganlar ulushi 50%gacha ko'tarildi, qishloq xo'jaligida esa 15%ga pasaydi. 
Paxtani qayta ishlash sanoati.
Industrial taraqqiyot yetakchisi bo'lib 
paxtani qayta ishlash 
sanoati
saqlanib qoldi. To'qish sta- noklari bilan jihozlangan fabrikalar soni ko'paydi. 1800-1870 
yy.da paxta matosini ishlab chiqarish 19 martaga, paxta iste'moli 1000 martaga o'sdi. XIX asr 
o'rtasiga kelib tekstil va to'qimachilik sanoatida ish kuchining 1/3 qismi band edi. 
◄
og ir sanoat. 
•
og'ir sanoat ham sekin-asta rivojlana boshlandi. Mamlakatda 600ta domna pechlari 
ishlab turardi 
•
1800-1870 yy.da ko'mir qazib olish 11 marotaba va metallni qayta ishlash 
mahsulotlari 28 marotaba o'sdi 
72

---

5-MAVZU. INDUSTRIAL SIVILIZATSIYANING
SHAKLLANISHIDAVRIDA YEVROPANING IQTISODIY TARAQQIYOTI (XIX asr)
73
•
dunyo bo'yicha cho'yan ishlab chiqarishning yarmi, toshko'mir qazib olishning 
yarmidan ortig'i Angliyaga to'g'ri kelardi 
•
mamlakatning og'ir sanoat mahsuloti AQSh, Germaniya va Fransiyani 
mahsulotlaridan 4-5 barobar ortiq edi. 
Bug' dvigatellari. Industrial taraqqiyotning yutuqlari asosan bug' dvigatellarini joriy etilishi 
bilan bog'liq. Bu bug' transportini rivojlanishiga ham olib keldi. Mamlakatning orolda joylashgan- 
ligi kemasozlik rivojini taqazo etdi. 1811 yilda Angliyada paroxod transporti rivojlana boshlandi, 
40-50-yy.dan boshlab yirik okean kemalari qurila boshlandi. 
Angliya yirik savdo flotiga ega edi. 1800-1870 yy.da uning ton- naji 12,5 barobarga o'sib 
dunyo tonnajining 60%ni tashkil etdi. Angliya 
"jahon yuk tashuvchi"siga aylandi.
Jahondagi sanoat yetakchiligini yo'qotilishi 
•
XIX asrning 70-yillariga kelib Angliya o'z yetakchilik mavqei- ni yo'qota boshladi. 
•
Mamlakatning jahon sanoat ishlab chiqarishidagi ulushi 
1870
yildagi 32%dan XX asr boshiga kelib 18%ga tushib qoldi. 
•
Sanoat mahsulotlari ishlab chiqarish sur'atlari qisqardi. 
•
An'anaviy tarmoqlar ham (tekstil, metallurgiya, ko'mir) nis- batan tushkunlik 
holatiga tushdi. 
•
XIX asrda shakllangan ularning texnik asosi eskirgan bo'lib, yangi texnikani ishlab 
chiqarish yo'lga qo'yilmagan edi. 
Ingliz monopoliyalari.
XIX asrning 80-90 yy.da birinchi ingliz monopoliyalari tashkil 
topdi. Yirik monopolistik birlashmalar sanoatning quyidagi tarmoqlarida vujudga keldi - 
elektrotexnika, quvur ishlab chiqarish, kimyo, harbiy va boshqalar. 
Ularga misol: ingliz-german portlovchi moddalar tresti (Dina- mit-Nobel, 1886 y.), kimyo 
tresti (Yunayted Alkali, 1890 y.). Morgan moliyaviy guruhi qudratli ingliz-amerika kemasozlik 
trestini yaratdi. 
An'anaviy sanoat tarmoqlarida kam sonli kartellar "savdo as- sotsiatsiyalari" ko'rinishida 
vujudga keldi. 
Paxtani qayta ishlash sanoati uchun matoga ishlov berish va bo'yash bo'yicha alohida 
monopoliyalar yaratish xarakterli edi. 
Mustamlakalar. XIX asr o'rtalariga kelib Angliya qudratli ish- lab-chiqarish texnik bazadan 
tashqari katta mustamlaka yerlari- ga egalikni qo'lga kiritdi. Mamlakatning qudrati deyarli qaram

---

75
hududlarni ekspluatatsiyasi evaziga ta'minlanar edi. Mahalliy aholini talon-taroj qilish, 
noekvivalent ayirboshlov, ko'psonli soliq to'lovlari keng tarqalgan edi. Mustamlakalardagi yerosti 
va yer usti boyliklari talon-taroj qilindi. 
Mustamlakalardan o'ta past narxlarda zarur xom ashyo va oziq-ovqat mahsulotlari olib 
kelinardi. O'z navbatida, bepoyon Britaniya mustamlaka imperiyasi ingliz tovarlarini monopol 
narxlarda daromadli sotishning katta bozori hisoblanar edi. 
Bu davrda Britaniya imperiyasining durdonasi hisoblangan Hindiston to'liq bosib olindi. 
Hindistonda Britaniya imperiyasi aholisining 70% istiqomat qilardi. 1860 yilga kelib ushbu hudud- 
da 6,5 mln.kv.km. maydonda 145 mln.kishi yashardi. 
◄
Savdo siyosati. 
•
industirlashtirish jarayoni sanoatni qudratini oshirib Angli- yani "dunyoning 
fabrikasi"ga aylantirdi va tashqi savdo siyosatin- ing yo'nalishlarini o'zgartirdi 
•
Angliya sanoat rivoji bo'yicha boshqa mamlakatlarni o'zib o'tib raqobatdan 
cho'chimas edi. 
•
proteksionizmdan 
fritrederlikka
2
(erkin savdoga) o'tish mamlakat iqtisodiyotini 
yanada rivojlanishiga, kapitalni jamg'arilishiga, industirlashtirish sur'atlarini o'sishiga sababchi 
bo'ldi. 
•
xom ashyoning arzon narxlari jahon bozorida ingliz tovar- larining 
raqobatbardoshligini oshirdi, ingliz tovarlariga bojlarni pasayishiga olib keldi 
•
Angliyada ishlab chiqarilayotgan mahsulotlar hajmi mam- lakatning ichki 
ehtiyojlaridan ancha ko'p bo'lib, sanoat mahsulotlari eksportini kengaytirdi. 
•
XIX asrda Angliya tashqi savdo operatsiyalari hajmi bo'yicha yetakchilik qildi. 
1800-1870 yy.da tashqi savdo oboroti 7 maro- taba (85 mln.dan 611 mln.f.st.gacha) o'sdi. 
•
eksport tovarlari ichida tekstil, mashinalar, ko'mir, qora met- allurgiya mahsulotlari 
katta ulushga ega edi. 
•
xom ashyo (paxta, jun) va oziq-ovqat (don, go'sht va boshq.) import qilinardi.