IQTISODIY TARIX fanidan O'QUV QO'LLANMA
Yirik sanoat ishlab chiqarishi mablag' manbalari:
•
savdo burjuaziyasining foydasi,
•
tashqi
savdodan olingan daromad,
•
fermer xo'jaliklari daromadi,
•
er bilan spekulyativ bitimlardan tushumlar.
Sanoat to'ntarilishiga davlatning iqtisodiy siyosati ham ta'sir ko'rsatdi - XIX asr boshida
investitsiyalar savdo va dengizchilik sohalaridan sanoatga yo'naltirila boshlandi. Shu bilan birga
olib kirilayotgan tovarlarga proteksionistik tariflar belgilandi.
Sanoat to'ntarilishi xususiyatlari. Angliyadan keyin
mashinalar- dan foydalanish
bosqichiga o'tib ingliz texnik tajribasidan unumli foydalanildi. Shu bilan birga o'zining
yutuqlaridan ham foydala-
89
nildi. Ushbu aralash usul sanoat to'ntarilishini qisqa muddatda (40-50 yil) amalga
oshirishga imkon berdi.
AQShda sanoat to'ntarilishining xususiyatlari:
•
Amerika muhandislik ixtirolarining faol roli.
•
Mamlakatning tabiiy shart-sharoiti (daryo va ko'llarni ko'pligi).
•
Mamlakatda o'rmonlarning ko'pligi.
•
Manufaktura ishlab chiqarishining chegaralanganligi.
•
Mintaqalar va tarmoqlarni notekis rivojlanganligi.
1.
Amerika muhandislik
ixtirolarining faol roli
Muhim ixtirolar:
•
tikuv mashinkasi.
•
tipografiya mashinasi.
•
fosforli gugurt.
•
morze elektromagnit telegrafi.
•
D.Yuza harf bosuvchi apparati,
•
revolver.
•
pnevmatik tormoz.
AQShda paydo bo'lgan bu ixtirolar sanoatning ko'pgina yangi tarmoqlarini rivojlanishiga
olib keldi.
2.
Mamlakatning
tabiiy
shart-sharoiti
(daryo
va
ko'llarni
ko'pligi).
Daryolarning ko'pligi bug' energiyasidan arzonroq bo'lgan suv energiyasi bilan ta'minlash
imkonini berdi. Shu sababdan bug' energiyasidan ommaviy foydalanish kechroq amalga oshdi.
3.
Mamlakatda
o'rmonlarning
ko'pligi.
Toshko'mir
o'rniga
yog'och
ko'mirdan foydalanish keng tarqalgandi. 1860 yilga qa- dar temiryo'l transportida yog'och ko'mir
ishlatilar edi. Ba'zi so- halarda yog'och ko'mir mahsulotni sifatliroq bo'lishiga imkon be- rardi.
4.
Manufaktura
ishlab chiqarishining chegaralanganligi.
Sanoat to'ntarilishi
kechroq amalga oshganligi sababli manufaktura kapi- talizmi shakllanmadi. Angliya hukumati
AQShda manufakturani rivojlanishiga to'siqlik qildi.
5.
Mintaqalar va tarmoqlarni notekis rivojlanganligi.
Fuqarolik
urushi natijasida
Janubda fabrika va zavodlar yo'q edi. Bu hudud- da paxta, tamaki, guruch, shakar-qamish
yetishtirish rivojlangan edi. Agar mashinalar ishlatilsa ular ham qullar tomonidan ishlatilar edi.
Sanoat to'ntarilishi yo'nalishlari. Sanoat to'ntarilishi mamlakatning
Shimoli-sharqida
boshlandi. Mashina yordamida ishlab
90
IQTISODIY TARIX fanidan O'QUV QO'LLANMA
chiqarishga o'tgan birinchi tarmoq paxtani qayta ishlash tarmog'i edi. E.Uitni tomonidan
1793 y.da ixtiro qilingan paxta tozalash mashinasi paxtani qayta ishlashni tubdan o'zgartirishga va
pax- tachilik sanoatini xom ashyo bilan ta'minlashga imkon berdi.
Asta-sekin mashinalar junni qayta ishlashga ham joriy qilindi. 1840 y.ga kelib Shimoli-
sharqda uyda jun to'qish mashina yor- damida to'qishga almashdi.
Shimoli-sharq tekstil sanoatining markaziga aylandi. Bu hududda tarmoqning 78%
fabrikalari joylashgan edi.
Engil sanoatda sanoat to'ntarilishi tekstil
sanoatidan tashqari oziq-ovqat, poyafzal,
to'qimachilik, teriga ishlov berish sanoat- lariga ham ta'sir etdi (1841 y.da Zinger tikuv mashinkasi
ixtiro qil- indi).
Yana bir yo'nalish - transportni rivojlanishi. XVIII asr oxirida kanallar qurilishi rivoj topdi.
XIX asrning birinchi choragida Buyuk ko'llarni Atlantika okeani bilan bog'laydigan ERI kanali
qurildi.
Kemalar qatnovinijadallashuviga 1807 y.da R.Fulton tomonidan "Klermont" g'ildirakli
paroxodini ixtiro qilinishi ta'sir ko'rsatdi.
Birinchi temir relslar Baltimor va Ogayo shaharlarini bog'ladi (1828-1830 yy.), keyingi 20
yil davomida temir yo'llar uzunligi 300 barobar o'sdi. Dunyodagi hech qaysi mamlakat bunday
sur'atlarga erishmagan edi.
Transportning
rivojlanishi metallurgiya, qazib olish va o'rmonchilik sanoatlarini
rivojlanishiga turtki berdi.
Sanoat to'ntarilishi davrida toshko'mir qazib olish 20 barobar, cho'yan ishlab chiqarish 3
barobar o'sdi.
Metallurgiya markazlari - Pittsburg; G'arbda yangi markazlar tashkil etildi (Tennesi,
Kentukki),
Pensilvaniya, Ogayo.
XIX
asr o'rtalarida AQShda yirik mashinasozlik zavodlari mavjud edi (Nyu-York,
Pensilvaniya).
Bu sanoat to'ntarilishini yakunlovchi bosqichga (mashinalarni mashinalar ishlab
chiqarishi) o'tganligidan dalolatdir.
AQSh parovozlar, kemalar va qishloq xo'jaligi mashinalarini yirik ishlab chiqaruvchisiga
aylandi. 1851 y.da AQShda elektrovoz ishlab chiqarildi. Keyinchalik poezdning yotoq vagonlari,
sister- nalari yaratildi.
Do'stlaringiz bilan baham: 
