Dispers sistemalar (lot dispergere bo‘lak-bo‘lak bo‘lib ketmoq, tarqalmoq) biror moddaning mayda

---

1 
1.DISPERS SISTEMALAR 
Dispers sistemalar (lot dispergere - bo‘lak-bo‘lak bo‘lib ketmoq, tarqalmoq) – biror moddaning mayda 
zarrachalari boshqa modda ichida tarqalishidan hosil bo‘lgan sistemalar. Odatda, fazalardan biri uzluksiz 
dispersion muhit hosil qilib, boshqa fazalar (bir yoki bir nechta dispersion fazalar) esa shu muhitda mayda 
kristallar, qattiq amorf zarralar, tomchilar yoki pufakchalar shaklida bir tekis tarqaladi. Dispers sistemalar 
murakkab tuzilishga ega bo‘lishi ham mumkin. Tabiatda mavjud bo‘lgan ko‘pchilik materialar tuproq, 
yog‘och, rezina, bo‘yoqlar, oziq-ovqat mahsulotlari va boshqalar dispers sistemalardir. Dispers sistemalar 
2 xil xossa bilan xarakterlanadi:1.Geterogenlik va 2 Disperslik. Geterogenlik (έτερος - boshqa + γένω - 
tur) dispers sistemalarda chegara sirtlari va sirt qavatlari borligi bilan ifodalanuvchi xossa. Disperslik - 
dispers sistemalarda dispers faza zarrachalarining katta-kichiklik darajasi. D = 1/a.. D – disperslik, a – 
dispers faza zarrachasining ko‘ndalang kesim yuzasi. Moddalarning maydalanish darajasini ifodalashning 
ikkinchi usuli fazaning solishtirma sirti Ssol. Ssol = S/V V o‘rniga m/d qo‘yilsa (m – massa, d – zichlik). 
Ssol = S*d/m. Dispers sistemalarning barqarorligi dispers faza va dispers muhit zarrachalarining 
disperslik darajasiga bog‘liq. 
1.KOLLOID KIMYO ZAMONAVIY KIMYONING NAZARIY ASOSI 
Kolloid kimyo (yunoncha κόλλα – yelim, kley) – dispers sistemalar, dispers sistemalarning fizik, kimyoviy 
va mexanik xossalari hamda sirt hodisalarini o‘rganuvchi fandir. Kolloid kimyo - bu yuqori molekulyar 
birikmalar va geterogen yuqori dispersli sistemalarning fizikaviy kimyosidir. Predmeti – geterogen 
aralashmalar (dispers sistemalar), ularning xossalari va ularda boradigan jarayonlar. 4 Dispers sistema 
deb biror modda zarrachalarining boshqa modda ichida tarqalishidan hosil bo‘lgan sistemaga aytiladi. 
Maydalangan modda dispers faza deyiladi. Dispers faza tarqalgan ikkinchi moddaga dispers muhit 
deyiladi. Masalan, dispers sistema hisoblanadigan tumanda mayda suv tomchilari dispers faza bo’lib, 
havo esa dispers muhitdir, «Disperslash» so’zi - maydalash, kukunlash, ezib tarqatish degan ma‘noni 
bildiradi. Kolloid sistemalarda dispers faza alohida molekulalardan emas, balki molekulalar to’plami 
/agregati/ dan iboratdir. Dispers sistemalarda dispers faza katta sirtga ega bo‘lganligi uchun ularning 
sirtidagi atom va molekulalar alohida holatda bo‘ladi. Ko‘pincha kolloid eritmaning sirt qavati va uning 
ichki qavatidagi hatto tarkib jihatidan ham farq qiladi. Shuning uchun har qanday dispers sistemada 3 xil 
faza bo‘ladi. 5 1. Dispers faza 2. Dispers muhit 3. Sirt faza. Bugungi kun kolloid kimyosining asosiy 
muammolari 3 guruhga bo‘linadi. 7 1. Sirtda sodir bo‘ladigan hodisalarni va sirt qavatlarni o‘rganish; 2. 
Dispers sistemalarning sirt fazaga bog‘liq xossalarini o‘rganish. 3. Dispers sistemalarning mavjudlik 
sharoitlarini o‘rganish. T.Grem eritmalari yaxshi diffuziyalanadigan moddalarni kristalloidlar, eritmalari 
yomon diffuziyalandigan va kristall tuzilishga ega bo‘lmagan moddalarni kolloidlar deb atagan. 

---

2 
2. KOLLOID SISTEMALARNING KLASSIFIKATSIYASI 
Liofil (Gidrofil) – kolloidlarda dispers faza zarrachalari dispersion muhit zarrachalari bilan kuchli 
bog‘lanadi va ayni suyuqlikda mustaqil eriydi. Oqsil, jelatinalarni eritmalari liofil sistemalarga misol 
bo‘ladi. Liofob (Gidrofob) – kolloidlarda dispers faza zarrachalari dispersion muhit zarrachalari bilan 
kuchli bog‘lanmaydi. Bunda faza zarrachalari alohida molekulalardan iborat bo‘lmay, bir nechta 
molekulalarning agregatini hosil qiladi. Bunday sistemalar ultramikrogeterogen yoki mikrogeterogen 
sistemalardir. Oltin, kumush, oltingugurt zollari, metal sulfidlarining gidrozollari liofob sistemalardir 

---

3 
3. KOLLOIDLARNING OLINISH USULLARI 
Kolloid eritmalar o‘zining geterogenligi bilan chin eritmadan farq qiladi. Chunki kolloid zarrachalar 
erituvchi molekulasiga nisbatan juda katta bo‘lib, ular orasida ajralish sirti hosil bo‘ladi. Kolloid dispers 
sistema quyidagi sharoitlarda hosil bo‘ladi: 2 
➢
dispers faza dispers muhitda yomon eruvchanlikka ega 
bo‘lishi kerak; 
➢
kolloid zarrachalarning o‘lchamiga tarqaladigan moddalar zarrachalarining o‘lchami 
yaqin bo‘lishi kerak; 
➢
ajralish sathida, kolloid zarrachalarni hosil qilgan ionli qavat va gidrat parda 
stabilizatorlar yordamida saqlanishi kerak. Stabilizatorlar kolloid zarrachalar sathida yutilib, u yerda 
elektr zaryadi hosil qiladi. Elektr zaryadi zarrachalarning o‘zaro yaqinlashib, bir-biriga birikishiga yo‘l 
qo‘ymaydi, barqarorlik yaratadi; Kolloid eritmalar o‘zaro qaramaqarshi ikki usul bilan olinadi. 1. 
Dispersion usul - bunda kolloid eritmalar yirik zarrachalarni maydalash yo‘li bilan hosil qilinadi 2. 
Kondensatsion usulda – mayda zarrachalar ion yoki molekulalar o‘zaro birlashib (agregatlashib), kolloid 
zarrachalar hosil qiladi. Bu usul, asosan, ma‘lum kuch ta‘sirida moddalarni maydalashga asoslangan. 
Shuning uchun maxsus sharli yoki kolloid tegirmonlardan foydalaniladi. Sharli tegirmon zich yopiladigan 
silindr idish bo’lib, uning ichiga har xil o’lchamli po’lat yoki chinni sharchalar solingan boladi. 
Zarrachalar o’lchami 50-60 mkm atrofida bo’ladi. Ichiga modda solinib tez aylantirilganda, modda 
sharchalar zarbidan maydalanadi. Ammo moddalarning maydalanish darajasi katta bo’lmaydi. Bunday 
tegirmonlarda turli bo’yoqlar, farmatsevtika preparatlari, oltingugurt va grafitning kolloid eritmalari 
tayyorlanadi. Kolloid tegirmon (vibrotegirmon) ishlashi quyidagicha: 1. Moddani juda ham maydalash 
uchun teztez beriladigan zarblar yaxshi ta’sir etadi; 2. Kolloid tegirmonda beriladigan zarba bevosita 
moddaning o’ziga emas, balki suyuqlik orqali beriladi. Modda avval maydalanadi, suyuqlik va 
stabilizator bilan aralashtirib tegirmonga solinadi. (Minutiga 10 000 – 15 000 marta). Bu usul sanoatda 
keyingi yillarda keng qo’llanilmoqda. Bu usulda, tovush to’lqinlarining kuchli tebranishi natijasida 
muallaq zarrachalar maydalanib, tekis tarqaladi. Agar ultratovush to’lqinlari maydoniga bir-birida 
aralashmaydigan ikkita suyuqlik solinsa, ikki suyuqlikning emulsiyasi hosil bo’ladi. Bu usulda kolloid 
eritmasi olinishi kerak bo’lgan metaldan elektrodlar hosil qilinib muhitga tushiriladi va elektr toki 
yordamida changlatiladi. Bu usul kondensatsion usul ham deyiladi. Sababi metallar avval bug’lanib keyin 
agregatlashadi. Zolning koagulyatsiya mahsulotini yana qaytadan kolloid eritma holatiga o’tkazish usuli. 
Peptizatorlar eritmadagi zarrachalarning yiriklashishiga sabab bo’ladigan koagullovchi ionlarni 
neytrallaydi. Peptizatorlar sifatida elektrolitlar, ba’zan sirt aktiv moddalar ishlatiladi. Peptizatsiya 
bevosita va bilvosita bo’ladi. 

---

4 
4. KOLLOID ERITMALARNING MOLEKULYAR-KINETIK XOSSALARI 
Molekulyar-kinetik nazariya – gaz o’z-o’zicha betartib harakat qiluvchi zarrachalar (molekula va atomlar) 
yig’indisidan iborat. Molekulyar-kinetik nazariyaga ko’ra – gaz o’z-o’zicha betartib harakat qiluvchi 
zarrachalar (molekula va atomlar) yig’indisidan iborat. Bu nazariya modda zarrachalarining o’z-o’zicha 
harakat qilish qonunlarini o’rganadi. Eritmalarning ba’zi xossalari (kolligativ) erigan modda tabiatiga 
bog’liq bo’lmasdan, eritmaning ma’lum hajm birligida erigan modda zarrachalarining soniga bog’liq 
bo’ladi. ERITMALARNING KOLLIGATIV XOSSALARI 1. Diffuziya; 2. Osmos; 3. Eritmada toza 
erituvchi bug’ bosimining pasayishi; 4. Muzlash haroratining pasayishi; 5. Qaynash haroratining ortishi. 
KOOLOID ERITMALARNING MOLEKULYAR-KINETIK XOSSALARI 1. Broun harakati; 2. 
Kolloidlardagi diffuziya hodisasi; 3. Kolloid eritmalarning osmotik bosimi; 4. Sedimentatsiya. 1827-yilda 
ingliz botanigi Robert Broun mikroskopdan foydalanib, suyuqlikka aralashgan gul changining to’xtovsiz 
va tartibsiz harakatda bo’lishini aniqlagan. Keyinchalik bu harakat Broun harakati deb ataldi. •Broun 
harakati moddaning tabiatiga bog’liq bo’lmay: •Haroratga; •Zarrachaning o’lchamiga; •Suyuqlikning 
qovushoqligiga bog’liq bo’ladi. Bu harakatning sababini aniqlashning uzoq vaqt imkoni bo’lmagan, 
faqatgina XIX asrning ikkinchi yarmidan gazlardagi kinetik nazariya asosida isbotlangan. Kinetik 
nazariyaga ko’ra suyuqlik zarrachalari doimo harakatda bo’ladi, ular suyuqlikka tushirilgan zarrachaga 
kelib uriladi va zarrachani bir tomondan ikkinchi tomonga siljitadi. Broun harakati suyuqlik 
molekulalarining issiqlik harakatidan kelib chiqadi. Bir vaqtda kolloid zarrachaga turli tomondan kelib 
urilgan molekulalarning soni va kuchi turlicha bo’lishi hisobiga, zarracha soni va kuchi ko’p bo’lgan 
molekulalar yo’nalishi bo’ylab siljiydi. Kolloid zarrachalarning harakat yo’lini, ma’lum vaqt ichida 
qanday o’zgarishini aniqlashni Perren taklif qilgan. Kolloid zarracha yo’lining ma’lum vaqt ichida 
o’zgarishi zarrachaning siljishi deyiladi. Zarrachaning siljishi Broun harakatining qanchalik tez yoki sekin 
borayotgani haqida ma’lumot beradi. Eynshteyn Broun harakatiga gaz qonunlarini tatbiq etib, kolloid 
zarrachaning ∆t vaqt ichida o’rtacha siljishining kvadrat qiymatini aniqlash formulasini yaratgan. ∆x = 
2D * ∆t D – erigan moddaning diffuziya koeffitsiyenti. Diffuziya koeffitsiyenti quyidagi formula orqali 
topiladi. 
Eynshteyn – Smoluxovskiy tenglamasidan foydalanib 
Perren Avogadro soni 6,85*10 Fletcher esa 6,03*10 ga tengligini hisoblab topishgan. Olingan qiymatlar 
Avogadro soniga yaqinligidan Broun harakatining tabiati to’g’ri izohlab berilganini ko’rsatadi. 

---

5