5-mavzu: Islom mintaqa madaniyati doirasida milliy ma’naviyatimtz rivoji. Reja

---

5-mavzu:
Islom mintaqa madaniyati doirasida milliy ma’naviyatimtz rivoji. 
Reja: 
1.
VIIl-IX asrlarda islom mintaqa madanivatining tashkil topishi.
2.
Isiom mintaqa madaniyatida mantiqiv tafakkurning o‘rni. Islom 
ma’rifatchiligi bosqichi. Tasavvufiy qarashlarning shakllanishi.
3.
Hadisshunoslik ilmi va mazhablarining shakllanishi 
4.
Markaziy Osiyoning ijtimoiy-siyosiy, iqiisodiy, diniy-ma'naviy hayotida 
islom dini ta’siri. 
 
Inson tabiati to‘g‘risidagi qarashlar.
Eng qadim zamonlardan aql va 
ijtimoiylik inson tabiatini tashkil etuvchi tamoyillar deb hisoblangan. Insonga 
aqlli mavjudot va «ijtimoiy hayvon» degan ta’riflar berilgan. Arastu insonni 
«siyosiy hayvon» (Zoon politicon) deb atagan. 
Bizning buyuk bobokalonlarimiz Forobiy va Ibn Sino yunon falsafasining, 
xususan Arastu va Aflotunning inson tabiati to‘g‘risidagi fikrlarini asosan qabul 
qilganlar va ijodiy rivojlantirganlar. Islom falsafasida inson – olamning javhari, 
tabiatning gultoji. Javhar deganda olamning birlamchi moddiy asosi, maqsadi, 
mohiyati tushunilgan. Olamning manbai va ma’naviy mohiyati Ollohning o‘zi 
bo‘lsa, inson uning yaratuvchiligi maqsadi va oqibatidir. Javhar al-fard 
tushunchaviy mazmuniga ko‘ra (lug‘aviy emas) yunoncha “atom”ga mos keladi. 
“Inson - olamning javhari” shiorida islom Olloh olamni inson uchun yaratdi, yoki 
olamni yaratishdan Ollohning maqsadi insondir degan g‘oyani nazarda tutilgan. 
Antik falsafada olam – makrokosm, inson – mikrokosm hisoblangan. Islom ilm-
fani va falsafasiga antik yunon olimlari, ayniqsa Aristotel ta’siri kuchli bo‘lgan. 
Shu sababdan bizning faylasuflarimiz katta olam – koinotni olami kubro, kichik 
olam – insonni – olami sug‘ro deb ataganlar. Bunday yondashuv islom 
aristotelchilari (Forobiy, Ibn Sino va boshqalar), qatorida tasavvuf faylasuflariga, 
xususan Aziziddin Nasafiy qarashlariga xos. 
Inson tabiati haqidagi tasavvurlardan kelib chiqib, mutafakkirlar uni qanday 
qilib yaxshilash, takomillashtirish, insonni komillika yetkazish to‘g‘risida so‘z 
yuritganlar. Atoqli mutafakkirlardan biri Aziziddin Nasafiy, tasavvufning boshqa 
allomalari va buyuk adiblarimiz o‘zlaridan komil insonga bag‘ishlangan ko‘plab 

---

ilmiy asarlar, ibratli hikoyatlar, rivoyatlar, hikmatlar, g‘azal va dostonlar 
qoldirgan. Tabiiyki, ularning qarashlari, fikr va mulohazalari o‘z tarixiy davri 
ijtimoiy, iqtisodiy, madaniy va diniy talablariga mos bo‘lgan. Tasavvufda inson 
takomillashuvi uning yashash sharoitlari yaxshilanishidan, ilm-fan, ta’lim, 
madaniyat rivojlanishidan va umuman jamiyatning har tomonlama taraqqiyotidan 
ajratilib, uning ichki ma’naviy dunyosiga qaratilgan. Kamtarlik, kamsuqumlik, 
faqirlikda yashash, orzu-havaslarni jilovlash, hatto ulardan tamomila voz kechish 
komillikning asosiy mezonlaridan hisoblangan. Lekin Forobiy, Beruniy, Ibn Sino 
kabi dunyoviy ilm-fan vakillari boshqacha fikrlaganlar. Ayniqsa Beruniy har 
qanday haqiqatning mezoni tajriba, inson qadr-qimmati uning mehnati sifati bilan 
belgilanadi deganda, mavhum g‘oyalarni, inson nasl-nasabini emas, amaliy 
faoliyatini, jamiyatning real yutuqlarini nazarda tutgan. Tan olish lozimki, 
Beruniyning ilmiy-tabiiy va ijtimoiy-siyosiy, gumanitar qarashlari o‘z davridan 
ko‘plab asr ilgarilab ketganligi bois, zamondoshlari tomonidan yaxshi 
tushunilmagan. 
Forobiy jamiyat insonga nafaqat inson sifatida shaqllanishi uchun, 
shuningdek kamol topishi va hatto oddiygina turmush kechira olishi uchun ham 
kerak, deb hisoblaydi: «Har bir inson o‘z tabiati bilan shunday tuzilganki, u 
yashash va oliy darajadagi yetuklikka erishmoq uchun ko‘p narsalarga muhtoj 
bo‘ladi, u bir o‘zi bunday narsalarni qo‘lga kirita olmaydi, ularga ega bo‘lishi 
uchun insonlar jamoasiga ehtiyoj tug‘iladi»
1
. Shunday qilib, Forobiy inson 
tabiatini ijtimoiylik tashkil etadi, degan fikrni yoqlab chiqadi. Odamlarning asl 
insoniy xususiyatlari ijtimoiylikdan tashqaridagi hodisa emas. Dindorlik, haqqa, 
haqiqatga intilish ham insonning aqliy va ijtimoiy mavjudotligi oqibatidir. 
Borliqning javhari va mohiyati, ilk sababi, kelajagi va qismati haqida mulohaza 
yuritish, haqiqatni izlash inson aqlining xususiyati, aql faoliyatining mahsulidir. 
Xuddi shunday din ham jamiyatga xos hodisa, tabiatda din yo‘q. Din 
ijtimoiylashgan, odamlar ma’naviy faoliyati tufayli shakllangan. Bundan kelib 
1
Абу Наср Форобий
. 
Фозил одамлар шаҳри. Т.. 1993, 186-6. 

---

chiqadigan xulosa shuki, dindor yoki dahriy bo‘lish insonning aqllilik va 
ijtimoiylikdan tashqaridagi mustaqil tabiatini tashkil etmaydi, balki olamga inson 
munosabatining xususiy, bu yerda e’tiqodiy ko‘rinishidir.
Yevropa klassik falsafasi Renessans (Uyg‘onish davri) va Ma’rifatparvarlik 
davrlarida gumanizmni rivojlantirdi. Insonparvarlik g‘oyasi, insonni ulug‘lash, 
inson e’tiqodi erkin bo‘lishi lozimligi, din va cherkov taz’yiqidan, qoloq urf-
odatlar va an’analar bosimidan inson tafakkurini ozod etish masalalari falsafiy, 
badiiy asarlar, adabiyot va san’atning asosiy mavzulariga aylandi. Ushbu 
qarashlar o‘zining umumlashgan, mujassamlashgan ifodasini buyuk nemis 
faylasufi Immanuel Kantning “Inson vosita emas, balki maqsaddir”degan 
xulosasida topti.
Gegel insonni Absolyut Ruh va tabiatni o‘zida sintezlashtirgan mavjudot 
hisoblaydi. Uning fikricha, aslida dunyoda birlamchi bor narsa – bu Absolyut 
g‘oya (boshqacha sinonimi Mutlaq Ruh; har ikkalasi Xudoning gegelcha atamasi 
deyish mumkin). U o‘zini anglash maqsadida doimiy harakatda va o‘z-o‘zicha 
rivojlanishda. Mazkur jarayonda Absolyut g‘oya o‘zining teskari borlig‘i, 
qarama-qarshiligiga – Tabiatga aylanadi (G‘oya – nomoddiy hodisa, Tabiat esa – 
moddiy). Moddiy tabiat nomoddiy Absolyut g‘oyaning inkoridir. Tabiat doimiy 
harakatda, tadrij etadi, chunki harakat, o‘z-o‘zidan rivojlanish Absolyut 
g‘oyaning ichki ajralmas xususiyati. Shu bois uning moddiylashugan shaklida – 
tabiatda bu xususiyat saqlanib qoladi. Tabiat tadriji davomida inson paydo 
bo‘ladi. Inson, bir tomondan, o‘zida tabiatni mujassam etadi, chunki u biologik 
mavjudot, ikkinchi tomondan esa – Absolyut Ruhni, chunki unda biologik 
organizmdan tashqari ong, tafakkur mavjud. Ongli inson ongsiz tabiatning inkori, 
ya’ni inkorning inkoridir. Shunday qilib, rivojlanishning uchligi – triada hosil 
bo‘ladi: tezis yoki birlamchi hilqat; antitezis – birlamchi xilqatning mohiyatan 
teskarisi, aksi; sintez – ikkala qarama-qarshilikning hayotchan jihatlarning 
birlashib, yangi sifat paydo bo‘lishi. Gegel triadasida Absolyut g‘oya – tezis, 
Tabiat – antitezis, Inson – sintez. 

---

Inson doimiy harakatda, birlamchi hilqatdan olgan o‘z-o‘zidan rivojlanish 
tendensiyasi unda mavjudligi sababli uning ongi , tafakkuri doimiy rivojlanishda. 
Ertami-kechmi inson tabiatdan ustun turuvchi kuchni, barcha g‘oyalar, moddiy 
narsalar, voqealar va h.k.lar manbai, o‘zagi, negizi, sababi – Absolyut Ruhni 
kashf etadi. Gegel dastlab ko‘pxudochilik, keyin yakkaxudochilik, keyin esa 
Absolyut Ruh tushunchalari misolida insonda olamni bilish, moddiy va ma’naviy 
hodisalarni to‘g‘ri va teran anglay olish salohiyati borligini ta’kidlaydi. Gegel 
qarashlari ob’ektiv idealizm falsafasining cho‘qqisidir. 
Gegelning ushbu qarashlari qaysi bir jihati bilan Platonning eydos mohiyati 
va voqeligi to‘g‘risidagi fikrlariga, Plotinning va tasavvufning emanatsiya 
(tajallis) konsepsiyasi o‘xshash. Platon ta’limotida bezavol va adabiy g‘oya 
(eydos) mavjud. Har bir moddiy buyum, narsa, hodisa tegishli eydosning konkret 
voqe bo‘lishidir – moddiy siymosidir. U o‘tkinchi, eydos esa abadiy. Plotin Platon 
qarashlarini rivojlantirib butun moddiy borliqni, tabiatni Ilohning, g‘oyaning, 
mohiyatning shu’lasi, jilolanishi – tajallasi deb e’lon qildi. Tasavvuf esa butun 
olam Ollohning tajallasi, Olloh o‘zi yaratgan har bir narsada, tabiatda, insonda 
mavjuddir, degan g‘oyani olg‘a surdi: butun olam – bu vujudul vahdud, ya’ni biru 
borning (Xudoning) vujudidir. Haqiqatni anglovchi, sezuvchi inson qalbi Olloh 
yashaydigan qasrdir. O‘zligini bilgan inson Ollohni taniydi, Olloh tanigan inson 
o‘zligini anglaydi. 
Gegel, albatta, olim sifatida sof diniy nazariyada qololmas edi. Lekin ayni 
paytda unga Mutlaq g‘oya (Xudo) mohiyatidan insonga ong, tafakkur shaklida 
nimadir o‘tganini tan olish ma’qul edi. Gegelning inson Absolyut Ruh (tezis) va 
uning o‘zgacha borlig‘i (antitezis – inkor) – ikkilamchi borlig‘i – tabiatning 
sintezi (inkorning inkori) ekanligi to‘g‘risidagi qarashlarini biroz soddalashtirib, 
kundalik oddiy so‘zlarda “inson – bu yarim-xudo va yarim-hayvon” deb talqin 
qilish mumkin. Chunki sintez inkor bilan bir qatorda har ikki avvalgi sifatlardan 
keraklisini olib qoladi. Gegel xulosasida potensial tarzda inson xudo va tabiatni 
tan olmasdan, ulardan ustun turishga haqli degan g‘oya yashirin. Balkim, 
Gegelning o‘zi bunday fikrdan yiroq bo‘lgandir. Ammo u istaydimi, yo‘qmi – 

---

shunday fikr uning triadasida voqe sifatida bo‘lmasa-da, imkoniyat sifatida 
mavjud. Ma’lum shart-sharoitda u voqe bo‘lishi, yuzaga chiqishi mumkin. 
Amalda shunday bo‘ldi – XIX asr oxirgi choragidan Yevropada ijtimoiy-
iqtisodiy, siyosiy va ma’naviy inqirozlar tufayli inson yarim-xudo g‘oyasi yuzaga 
chiqa boshladi. Buni F. Dostoevskiy va F. Nisshe kabi adib-faylasuflar o‘z 
asarlarida qayd etganlar. Biz mazkur masalani ma’naviy tarbiyaga oid mavzuda 
batafsil ko‘rib chiqamiz. Hozir inson tabiati haqidagi qarashlarga qaytamiz. 
Adolat yuzasidan tan olish joizki, xristian dinining o‘zi (uning barcha oqimlari – 
pravoslavie, katolitsizm, protestantizm) insonni Xudoning ojiz, najotga muhtoj 
bandasi deb hisoblaydi. Bu masalada xristian dini islomdan unchalik farq 
qilmaydi. Ammo g‘arb jamiyati ma’naviy hayotida xristianlik ta’siri XIX asrda 
ancha susayib ketdi, shaharlarda asosan cherkovning ta’siri maxsus 
marosimlarda, maishiy madaniyat va ba’zi urf-odatlar ko‘rinishida saqlanib qoldi.
Qishloq joylarda avom xalq dindorligicha qolgani jamiyat ma’naviy 
taraqqiyotiga uncha katta ta’sir ko‘rsatgani yo‘q. Chunki avom xalq savodsiz, 
uning madaniy saviyasi va ijodiy salohiyati past edi. Qishloqdan chiqqan 
iste’dodli yoshlar shaharlarga o‘qish va ishlash uchun ketib, o‘sha yerda qolib 
ketar, shaharliklarning yarimateistik qarashlarini qabul qilar edi. Shaharlarga 
ko‘chgan birinchi avlod dindorligicha qolsa-da, ikkinchi va uchinchi avloddan 
boshlab, e’tiqodlarda o‘zgarish yaqqol yuzaga chiqardi. Inson – xudo g‘oyasi 
rivojlanishiga g‘arb jamiyatida erkinlik va irodani biryoqlama tushunish o‘z 
“hissasini qo‘shdi.”. XX asr 60 - yillar oxiri - 70 – yillardan boshlab asta-sekin 
erkinlik tendir tengligi, “til inqilobi”, axloqiy erkinlik, “seksual inqilob” va h.k. 
shakldagi yoshlarning norozilik kayfiyatini ifodalovchi submadaniyat, unga tez 
moslashib olgan ommaviy madaniyat ta’sirida jamiyat ma’naviy hayotida vulgar 
antropotsentrizm g‘olib keldi. Bu iste’molchilikka asoslangan jamiyat 
psixologiyasiga mos edi. G‘arb ma’naviy inqirozi, jahon ekologik muammolari 
insonning xudodan ham, tabiatdan ham ustun bo‘lishga intilishi, tabiat va jamiyat 
markaziga o‘z nafsi va hirsini jilovlay olmaydigan o‘ta xudbin inson qo‘yilgani – 
zamonaviy vulgar antropotsentrizm oqibatidir desak, adashmaymiz. 

---

Aslida xudolarning insonga aylanib, go‘zal ayollar bilan aloqa qilishi, 
ulardan ilohiy qudratga ega farzandlar ko‘rishi qadimgi yaqin sharq xalqlari va 
yunon-rim asotirlarida, politeistik dinlarda keng tarqalgan edi. Xristian dinida 
ham Iso Masih Xudoning Bibi Mariamdan tug‘ilgan o‘g‘lidir. Yaqin sharq 
xalqlari keyinchalik yahudiylik va islom ta’sirida yarim xudo – yariminson, yoki 
xudo farzandi g‘oyalaridan voz kechdi. Ammo xristian dinini qabul qilgan 
yevropaliklarda xudo-inson g‘oyasi to‘liq yo‘qolmib ketmadi. Zamonlar o‘tib, sal 
o‘zgargan shaklda yana paydo bo‘ldi. Taniqli faylasuf V. Hyosle xristianlikning 
ushbu aqidasi yangi zamon falsafasi ta’sirida insonning “xudo”ga aylanishi uchun 
ma’naviy negiz bo‘lganini ta’kidlaydi. 
Yevropada yangi zamon deganda fransuz inqilobidan keyingi davr nazarda 
tutiladi. Biz yuqorida eslagan Gegel yangi zamon faylasufidir. Albatta, bugungi 
vulgar antropotsentrizm va egotsentrizmda Gegel falsafasining aybi yo‘q. Bu 
g‘oyalar jamiyatda keng tarqalishiga ko‘plab boshqa faylasuflar, turli soha 
olimlari, adiblar, san’atkorlar, ma’daniyat arboblari, siyosatchilar o‘z hissasini 
qo‘shgan. Asosiy sabab, balki, g‘oyaviy-ma’naviy omillarda emas, ijtimoiy-
iqtisodiy va siyosiy-sinfiy omillaridadir. Ashaddiy ekspluatatsiya, inqiloblar, 
urushlar, ayniqsa XX asrda ikki marta sodir bo‘lgan jahon urushlari, qashshoqlik, 
xo‘rlik, o‘lib ketish xavfi, shafqatsiz raqobat, begonalashish va sh.k. tahdidlar 
g‘arb kishisini xudoga, yuksak ideallarga ishonchini yo‘qotib, xudo o‘rnini o‘zi 
egallashga undagandir.
Ushbu masala islom mutaffakkirlarini ham qiziqtirgan. Ammo islomda 
bunday masalalarni chuqur tahlil qilish, umuman nazariy-e’tiqodiy bahslar olib 
borish ta’qiqlangan. Bu haqda tegishli hadislar bor. Ammo masalani butunlay 
chetlab o‘tish qiyin bo‘lgani sababli ayrim olimlar u haqda o‘z fikrlarini bildirib 
ketgan. Islom inson mohiyatini shunday talqin qiladi: inson farishta va hayvon 
o‘rtasidagi maxluqdir. Abu Homid G‘azzoliy “Kimyoi saodat” asarida insonga 
xos xislatlarni to‘rtga bo‘ladi: birinchisi – axloqi bahoim – to‘rt oyoqli 
hayvonlarga xos sifatlar; ikkinchisi – axloqi saba’ – darrandalarga xos sifatlar; 
uchinchisi – axloqi shayotin – shaytonlar sifati; to‘rtinchisi – maloika – farishtalar 

---

sifati.
2
Birinchi uch guruh sifatlar insonni hayvonga yaqinlashtirsa, (hayvoniy 
tabiatiga ko‘ra, inson shayton vasvasasiga uchadi), to‘rtinchi guruh uni 
farishtalarga yaqinlashtiradi. Lekin islomda inson hech qachon Olloh sifatlarini, 
imkoniyatlarini o‘zida sezilarli darajada mujassam eta olmaydi. Mumtoz 
islomdan farqli tasavvufda inson faqat o‘zligidan kechib Olloh vasliga yetishi 
mumkin. Biroq tasavvufda ham inson xudoga sherikchilik qilolmaydi, uning 
o‘rnini bosolmaydi. Mansur Halloj “Anal haq” deganda, xudolikka da’vo 
qilmagan, balki xudo mening qalbimda, men fikri zikrimda, tuyg‘ularim va 
intilishlarimda xudo bilan birlashib ketganman demoqchi bo‘lgan. Lekin 
ortodoksal islom tarafdorlari, islom faqihlari uni tushunmaganlar va qozi hukmi 
bilan qatl etganlar. Mansur Halloj qatl etilgan so‘filar orasida yolg‘izi emas. 
Suhravardiy, Imomiddin Nasimiy, Boborahim Mashrab va yana bir necha 
mashhur so‘fiylar shariat hukmi bilan qatl etilgan. Shundan so‘ng, tasavvuf 
ta’limoti ham yildan – yil jo‘nlashib, sayozlashib ketgan. 
G‘arb falsafiy qarashlaridan yaxshi xabardor, g‘arbcha ta’lim olgan 
zamonaviy musulmon ziyolilari orasida ham insonni “Xudo bilan yonma-yon 
turadi”, 
3
deb hisoblaganlar uchraydi. Masalan, XX asrning mashhur mutaffakkir-
shoirlaridan, jamoat arboblaridan biri Muhammad Iqbol insonni shunday 
ulug‘lagan. “Ijodkorlikda inson Xudoning hamkoridir”,
4
To‘g‘ri, Muhammad 
Iqbol shakkoklik ma’nosida bu g‘oyani olg‘a surmagan, balki ingliz 
mustamlakachiligidan ezilib, xo‘rlanib yotgan Hindiston (barcha sharq) xalqining 
qaddi-qomatini ko‘tarish, unga o‘zligini anglatish, insonning ijodkorligini, 
yaratuvchanligini eslatish uchun yuqoridagi fikrni olg‘a surgan.