rivojlanishning asosida yotadi.
O‘z holati va erishgan darajasi bilan qoniqish
yangi, yanada yuksakroq ehtiyojlarni vujudga keltirmaydi, natijada ma’naviyatda
turg‘unlikni keltirib chiqaradi. Sog‘lom moddiy ehtiyojlar yuksalmas ekan,
oqibatda ma’naviy ehtiyojlar ham yuksalmaydi.
Insonning erkinlikka, adolatga,
mehr-muhabbatga, go‘zallikka, kamolotga intilishi, o‘z qobiliyatlarini voqe
qilishga, ijod qilishga urinishlari uning ma’naviy ehtiyojlaridir.
Lekin ehtiyojlarni mavhum baholash yaramaydi. Ehtiyojlar sog‘lom yoki
nosog‘lom bo‘lishi mumkin. Insonning erkin kamolotiga xizmat qiladigan,
undagi ijobiy qobiliyatlarni, fazilatlarni boyitadigan, rivojlantiradigan ehtiyojlar
sog‘lom ehtiyojlardir. Aksincha, nafsning kuchayishiga, molparastlikka,
shahvatparastlikka, mansabparastlikka, insondagi
salbiy qobiliyatlarning
kuchayishiga xizmat qiladigan ehtiyojlar nosog‘lom ehtiyojlardir. Ular inson
ma’naviyatining qashshoqlanishiga, uning o‘z nafsi va hirsining quliga aylanib,
shaxsning yemirilishiga olib keladi. Insonda sog‘lom ehtiyojlarning
shakllanishiga, o‘z shaxsi bilan ixtilofga bordirmasdan, uning asl insoniy
mavjudligini ta’minlashga xizmat qiladigan aqliy va hissiy muhit, falsafiy,
axloqiy, ilmiy, diniy, badiiy va boshqa madaniy qadriyatlar, me’yorlar, ideallar
hamda ijodiy faoliyatning o‘zaro mushtarakligi –ma’naviyatdir.
Ehtiyojlar yuksalishi va ma’naviyat rivojlanishi o‘zaro chambarchas
bog‘liq.
Ehtiyojlar yuksalsa, ma’naviyat rivojlanadi, rivojlangan ma’naviyat esa
yuksak ehtiyojlarni taqozo etadi. Rivojlangan ma’naviyat bu qondirilgan
ehtiyojlardir va ayni paytda nisbatan yuksakroq yangi ehtiyojlarning tug‘ilishidir.
Ehtiyojlar avvalgi taraqqiyotning cho‘qqisi, yakuniy nuqtasi va ayni paytda
keyingi taraqqiyotning asosi, boshlang‘ich nuqtasidir. Masalan, Internetning
paydo bo‘lishi jahon miqyosi umumiy axborot makoniga nisbatan ehtiyojning
natijasidir. U sal kam 175 yil davom etgan axborot uzatish va qabul qilish
vositalaridir. Dastlab kabelli telegraqlar, teleqonlar, teletayp, televidenie, sun’iy
yuldosh yordamida amalga oshiriladigan aloqalar vujudga keldi. Nihoyat 1989
yildan Internet ishga tushdi. Internet axborotga bo‘lgan
ehtiyojlarni qondirish
harakatining o‘ziga xos bosqichi yakunidir va ayni paytda butun dunyo miqyosida
aholining barcha qatlamlarida global axborotga nisbatan yangi yuksakroq
ehtiyojlarning tug‘ilganidir va bu boradagi yangi taraqqiyot bosqichining
boshlang‘ich nuqtasidir. Haqiqatan, elektron pochta, elektron aloqa, masofadan
o‘qish, jahon kutubxonalari, arxivlari, muzeylari materiallari bilan uyda o‘tirib
tanishishni imkoniyatlari, elektron hukumat, internet orqali savdo – sotiq va h.k.
keyingi chorak asrda internet tuqayli vujudga keldi. Lekin ehtiyojlarning o‘zi
bevosita ma’naviyat tarkibiga kirmaydi, balki uning shart-sharoitini,
harakatlantiruvchi kuchini tashkil qiladi. Shunday qilib, ehtiyojlarning yuksalishi
inson tabiatiga, asl mavjudligiga mos. Ushbu ma’noda
insonni «ehtiyojlari
yuksaladigan mavjudot»
deyish ham o‘rinlidir.
Insonning «asl mavjudligi» yoki o‘z insoniy tabiatiga mos yashashini
ekzistensializm,
yuqorida
qayd
etilganidek,
autentlik
deb
atadi.
Ekzistensializmning inson haqidagi konsepsiyalari
jiddiy kamchiliklardan holi
bo‘lmasada, autentlik tushunchasi G‘arbning bugungi kunda ko‘pchilik ijtimoiy
fanlari tomonidan qabul qilingan. Haqiqiy ma’naviyat insonning autentligini
ta’minlash bilan bog‘liq. Shu borada yana bir xulosa diqqatga sazovor:
«Ma’naviyatga kim sodiq, bo‘lsa, u autentlidir, noautent kishi ma’naviyatsizdir».
9
Inson o‘z autentligiga turfa qadriyatlardan bahramand bo‘lish hamda
ijtimoiy aloqalar, muloqot orqali erishadi. Demak, insonning asl mavjudligini
yuzaga chiqarish uchun tegishli ijtimoiy muhit zarur. Insonning aqlli va ijtimoiy
mavjudotligini hisobga olsak, uning ongi va qarashlari, ehtiyojlari va intilishlari
faqat jamiyatda shakllanishi mumkinligini anglaymiz. Shaxsning o‘zi, uning
ongi, madaniyati va ma’naviyati ijtimoiy hayot va muhit mahsullaridir. Muhit esa
hech qachon individual shaxs muhiti bo‘la olmaydi, u hamisha ijtimoiydir.
Inson o‘z tabiatiga zid emas, balki mos yashashi lozim. Shunday ekan, inson
tabiati tushunchasi kabi, ma’naviyat tushunchasi «insonning yashashdan maqsadi
nima» degan masala yechimi bilan bevosita bog‘liq.
9
Эрих Фромм, Рамон Хирау. Ўша асар. 161-6.
