Зовурлаштирилган территориянининг сув – туз баланси

Quduqlarning optimal oralig
,
i. 
A.V.Yudin bir qancha avtorlarning (S.V.Averyanov, M.S.Хantush va boshqalarning)
formulalaridan foydalanib, yer osti suvlarining harakati bosimli bo’lgan sharoitda
quduqlarning optimal oraligini quyidagi formulalar asosida aniqlashni taklif qiladi:
0
36
,
1
43
,
0
73
,
2
2




В
Q
l
Q
Мl
K
L
к
ОПТ
К
ОПТ
Ф
(6.26) 
0
315
,
0
2
2




В
Q
l
Q
Мl
K
L
К
ОПТ
К
ОПТ
Ф
(6.27) 
Bu yerda:
T
AQ
PK
K
P
L
К


1
1
; 




102
)
1
(


А
; 
3600
102
)
1
(





В
. 
Bu formulalarda:

---

B – suv oqib keladigan konturdan quduqqacha bo’lgan masofa, m; 
Q
Q
– quduq debiti, m
3
/sek; 
S
H
M


f - quduq chuqurligi, m; 
Q
1
– 1 pog m sug
,
orish taomogining qiymati. 
Boshqa harfiy ifodalar bundan oldingi formulalarning izoxlarida keltirib o’tilgan. 
Misol. Quyidagi dastlabki ma’lumotlardan foydalanib, quduqlarning optimal oralig
,
i
aniqlansin: 
сек
м
Q
К
/
080
,
0
3

;
227
,
0

P
;
м
В
5000

;
сўм
K
375

;
соат
Т
7900

;
м
М
30

;
соат
сўмквт
/
01
,
0


; 
м
f
100

; 
м
сўм
К
/
20
1

;
сек
м
сутка
м
К
Ф
/
10
9
,
2
/
20
4




. 
Yechish:
2
,
0
6
,
0
102
01
,
0
1000
)
2
,
0
1
(






А
;
016
,
0
7900
08
,
0
2
,
0
375
227
,
0
20
17
,
0








L
. 
(6.25)formulaga qo’ra:
0
5000
08
,
0
36
,
1
08
,
0
43
,
0
30
10
9
,
2
73
,
2
016
,
0
2
4












ОПТ
ОПТ
l
l
; 
м
l
ОПТ
1150

. 
(6.27)
formulada ham shuni hosil qilamiz: 
0
5000
08
,
0
08
,
0
315
,
0
30
10
9
,
2
016
,
0
2
4










ОПТ
ОПТ
l
l
. 
м
l
ОПТ
1150

. 
Biz ko’rib chiqayotgan hol – yer osti suvlari bosimli bo’lgan hol uchun l
OPТ
ni quyidagi
tenglama asosida aniqlash tavsiya etiladi: 
М
К
l
В
Q
l
Q
dl
dS
Ф
К
Т
ОП
К
73
,
2
36
,
1
1
43
,
0
2
,
,


. (6.28) 
Yer osti suvlari bosimsiz bo’lgan hollar uchun tenglama hosil qilishda 2,7 Q
F
M
kattaligi 1,36 Q
F
(2N - S) bilan almashtiriladi; u holda tenglama (6.28) quyidagi
ko’rinishga ega bo’ladi:
)
2
(
36
,
1
36
,
1
1
43
,
0
2
S
Н
К
l
В
Q
l
Q
dl
dS
Ф
ОПТ
К
ОПТ
К



. (6.29) 
 
 

---

Vertikal zovur – quvurlari gruppasiga suv oqib kelishini hisoblash
. 
B.P. Qurbonov (1967) bir qator tadqiqotchilarning (Darsi, Dyupyui, Masket, V.N. 
Shchelqachev va boshqalarning) ishlarini analiz qilib, guj bo’lib joylashgan va suvi
bosimli mukammal (artezian) quduqlar batareyasi uchun quyidagi nisbatdan foydalanish
mumkin, degan xulosaga keldi:

r
nr
R
mKS
Q
n
T
n
К



1
ln
2

, (6.30) 
Bu yerda: Q
Q 
- Har bir quduqning sarfi, m
3
/sek; 
M – suv o’tkazuvchi qatlam qalinligi, m; 
Q – o’rtacha filtratsiya koeffitsiyenti, m/sutka; 
S – sizot suvlar sathining pasayish chuqurligi, m; 
R – quduqlar gruppasining ta’sir doirasi, m; 
n – to’dadagi quduqlar soni; 
r
T 
- to’daning radiusi, m; 
r
0
– quduq radiusi, m. 
(6.28)
nisbatini qayta tuzish yo’li bilan sizot suvlar sathining pasayish
chuqurligini aniqlash mumkin:
......
lg
366
,
0
lg
366
,
0
0
nr
r
mk
Q
r
R
mk
nQ
S
T
C
T
C


(6.31) 
Тenglamaning birinchi hadi radiusi r
T
bo’lgan bitta quduq ishlab turganda bosim
isrofini ko’rsatadi. Bu bosim isrofi shu quduqlar gruppasidagi jami sarflangan suvning
quduqlar to’dasi atrofiga siljib keluvchi miqdoriga teng deb qabul qilinadi. 
Тenglamaning ikkinchi hadi – ayrim quduqlarning depression voronkalari
uchastkasida har bir quduqqa keladigan umumiy suv oqimidagi bosim isrofini
ko’rsatadi, ushbu bosimlarning hisobga olinadigan ta’sir doirasi
n
r
R
T
K

qo’pchilik
hollarda
n
r
T
quduqlar oralig
,
ining 1/6 qismiga yaqin, shuning uchun quyidagi
formulani qabul qilish tavsiya etiladi: 
T
П
K
r
a
R
6
1

, 
Bu yerda: 
П
a
- aylana ichiga chizilgan to’gri ko’pburchak tomoni, quduqlar shu
ko’pburchakning uchlarida radiusi 1 ga teng doira hosil qilib joylashgan. 
Bunday (B.P.Qurbonov usulida) oddiylashtirish hisob aniqligini (6.29)
tenglamasidagiga nisbatan: n=2 bo’lganida 5% gacha n=3 bo’lganida – 2% gacha, n=4
bo’lganida 0,5% gacha, n>4 bo’lganida esa 0,1% gacha kamaytiradi. 

---

Ishlab chiqarish sharoitida olib boriladigan va quduqlarni joylashtirish bilan
bog
,
liq bo’lgan hisoblashlarda bosim egri chiziqlarni mukammal zovurning muayyan
yuza o’qiga normal yo’nalishda shu quduq orqali o’tadi deb taxmin qilinadigan suv
yig
,
ish yuzalari asosida aniqlash, quduq atrofidagi bosimli suv sathining mahalliy
pasayishini esa alohida aniqlash ancha qulaydir. 
Mukammal va nomukammal quduqlar debitini tajriba tarzida tortib chiqarilgan suv
miqdoriga qarab chizilgan egri chiziq yordamida aniqroq hisoblash mumkin. Shu
maqsadda quduqdan suv chiqariladi va ana shu chiqarilgan suvning hajmi ω o’lchanadi
va suv chiqarish davomati t qayd qilib qo’yiladi. 
Suv chiqarish natijasida quduqdagi suvning sathi pasayadi. Uning oldingi sathi
qancha vaqt ichida tiklanishi qayd qilinadi. Agar chiqarilgan suvning hajmini, chiqarish
vaqti t bilan quduqdagi suvning sathi avvalgi holiga kelguncha o’tgan vaqt t
1
ga
taqsimlansa, quduqning sekundlik sarfi aniqlanadi:
......
2
1
t
t
W
Q
СЕК


(6.33) 
Quduqning bir soatdagi suv sarfini (debitini) aniqlash uchun olingan natija 3600 
ga bo’linadi, quduqqa bir sutkada oqib keladigan suv miqdorini aniqlash uchun esa – 
86400 ga taqsimlanadi. Bu usulda quduqning faqat tarkibiy debiti hosil qilinadi. 
Quduqdagi suv uch xil holatda bo’lgan paytda uch marta tajriba uchun suv chiqarish
yo’li bilan quduqqa suv oqib kelishini ancha aniq hisoblash mumkin. 
)
(
S
f
Q

nisbatining egri chizig
,
ini tuzib olgach (62 - rasm), shu egri chiziq
vositasida quduqdagi suvning kuzatiladigan qavatlari har qanday holatda bo’lganda ham
quduq debitini topish mumkin. 
1 – misol. Quduqdagi suv sathi bir marta pasaytirilganda, unga oqib keladigan suv
miqdori proba uchun chiqarish vositasida aniqlansin. Soat 8 dan soat 10 gacha
quduqdan suv olingan. Proba uchun suv chiqarishda suv sathining pasayishi S=2 m.

---

Suv sathlarining dastlabki holatga (statistik sath holatiga) qaytish vaqti soat 12.
Proba uchun chiqarilgan suvning hajmi W=3 m
3
. 
Yechilishi: 1) suv chiqarishga sarflangan vaqt t ni va suv sathi dastlabki holatiga
qaytguncha o’tgan vaqt t
1
ni aniqlaymiz:
сек
соат
t
7200
2
8
10




; 
сек
соат
t
7200
2
10
12
1




; 
2) quduqqa oqib keladigan sekundlik suv miqdorini aniqlaymiz:
сек
л
t
t
W
Q
СЕК
/
21
,
0
14400
3000
7200
7200
100
3
1







; 
3)quduqqa bir sutkada oqib keladigan suv miqdorini aniqlaymiz:
сутка
м
Q
СУТ
/
14
,
18
86400
21
,
0
3



. 
2 – misol. Quduqdan suv chiqarish natijasida quduqdagi suvning sathini
м
S
2
1

kamaytirish yo’li bilan
24
1

Q
m
3
/sutkaga teng debit hosil qilingan. Suv o’tkazuvchi
qatlamning qalinligi
м
H
10

. Suvning sathi
м
S
4
2

pasayganda hamda o’rtacha qumli
jinslarda
сутка
м
К
/
5

bo’lgandagi quduq debiti Q
2
va ta’sir doirasi R aniqlansin. 
Yechilishi: 1) quduq debiti bilan undagi suv sathining pasayishi o’rtasida bog
,
lanish bor: 
62-расм 

---

1
1
2
2
1
2
)
2
(
)
2
(
S
S
H
S
S
H
Q
Q



. (6.34) 
(6.34)
formulada harfiy ifodalar o’rniga o’z qiymatlarini qo’yib chiqsak, quyidagi
miqdorni hosil qilamiz: 
.
/
6
,
42
2
)
2
10
2
(
4
)
4
10
2
(
24
2
сутка
м
Q








2) taqribiy ta’sir doirasi P.P.Kusakin formulasi bilan aniqlanadi:
HK
S
R
2

; (6.35)