|
sekinlashish koeffitsiyenti
ψ tushunchasi vujudga kelgan.
A.N.Kostyakovning fikricha, bu koeffitsiyentni taqribiy ravishda suv yig
,
ish maydonining
o’rtacha nishabi
I
va shu maydon uzunligi
L
orqali ifodalash mumkin:
N
l
I
n
m
, (7.3)
Bu yerda: m=0,2-0,05; n=0,4-0,65;
N – oqim davriga suv yig
,
ilish miqdorlariga bog
,
liq bo’lgan koeffitsiyent
(uning miqdori suv pasaygan davrda 0,4 , ko’klamgi toshqin paytlarda esa 4 gacha
yetadi, katta suv yig
,
ish maydonlarida uning miqdori kamayadi). Sekinlashish
koeffitsiyenti birdan kam va birga teng bo’lishi mumkin.
A.N.Kostyakovning ko’rsatishicha, oqim modulining maksimal qiymatini quyidagi
formula asosida vniqlash mumkin:
t
P
q
max
, (7.4)
Bu yerda: σ – oqim koeffitsiyenti = (1-μ);
μ – tuproqning suv singdirish koeffitsiyenti;
P – umumiy yog
,
inlarning qalinligi;
t – yog
,
in yog
,
ish davomati.
Oqim moduli q quyidagi formula bilan aniqlanadi:
X
P
q
, (7.5)
Bu yerda: Ω – suv yig
,
ilish maydoni, ga;
x – maxsus jadvallardan olinadi.
Oqim modulini belgilovchi parametrlar qiymatini aniqlash borasida ko’pgina
tadqiqotchilar ish olib boganlar. Biroq turli avtorlar taklif qilgan formulalarni universal
deb ishonch bilan aytib bo’lmaydi. Oqim modulini ayrim iqlim rayonlari uchun
belgilangan maxsus tipaviy oqim uchastkalarda aniqlash eng to’gri yo’l hisoblanadi.
Kollektor – zovur tarmoqlaridagi ketkazish kanallarining joylashishi avvalo zax
qochiriladigan territoriyaning topografik va gidrografik sharoitlariga; territoriyadan
xo’jalik maqsadlari uchun foydalanish xarakteriga; botqoqlangan yerga ortiqcha
suvlarning i kelib qo’shilib turish sharoitiga (xarakatlanayotgan sizot suv oqimini ushlab
qolish yoki yer usti suvlarini chetlashtirish) mazkur xo’jalikda qishloq xo’jalik ishlarini
mexanizatsiyalashtirish ish darajasiga muvofiq bo’lishi kerak.
Zax qochirish sistemasining oxirgi zvenosi bosh magistral kollektor deb ataladi va
zaxsizlantirilayotgan territoriyadagi barcha oqova va zovur suvlarni o’ziga to’plab, suv
qabul qilgichga olib borib qo’yadi. Bosh kollektorning suv qabul qilgichga quyilish
qismidagi suv sathi otmetkasi qabul qilgichda suv sathining eng balandga ko’tarilgan
paytdagi otmetkasidan katta bo’lishi kerak, shundagina dimlanmaydi. Bosh kollektorning
suv qabul qilgich bilan gorizontal tutashish optimal burchagi 45 - 60˚ ga teng. Agar
qabul qilgichdagi suvning sathi bosh kollektordagi suv sathidan ko’tarilib ketsa, u holda
rezervuarlar quriladi va bu rezervuardagi suv nasoslar yordamida qabul qilgichga tortib
chiqariladi.
Zax qochirishdagi barcha (kichik va katta) suv ketkazish kanallarining ogzida,
birlamchi rostlash zovurlaridan boshlab to bosh kollektor qabul qilgich bilan
tutashganicha suv sathi borgan sari zinapoya singari pasayib borishi kerak. Aks holda
katta zovurlardan suv oqmay qo’yadi va dimlanib qoladi, natijada territoriya
zaxsizlanmaydi.
Rayonlararo bosh kollektor, rayon, xo’jaliklararo va xo’jalik kollektorlari
zaxsizlantirilayotgan territoriyaning eng past otmetkali yerlaridan katta nishablik bo’ylab
o’tkaziladi. Bosh kollektorga borib quyiladigan yon suv ketkazish zovuprlari (kichik
tartibli kollektorlar) ning to’g
,
ri joylashtirilishi va ular oralig
,
ining optimal ravishda
tanlanishi faqat zax qochirish sistemasining yaxshi ishlanishinigina emas, balki qurilish
qiymatini kamaytirigsh imkonini ham beradi.
Sizot suvlar sathini, ayniqsa uncha ko’p minerallashmagan (1 – 3 g/l) sizot suvlar
sathini ortiq darajada pasaytirib yuborish iqtisodiy jihatdan foydali emas. Zero bunda
sug
,
orish sonini ko’paytirish, ya’ni, yer usti suvlarini ko’plab quyish talab
etiladi.Shuning uchun dalardagi tuproqning namligi qishloq xo’jalik ekinlarining talabiga
muvofiq rostlab turiladi, buning uchun kollektorlarga to’siq inshoatlar o’rnatish yo’li
bilan nisbatan chuchukroq sizot suv sathi bir oz ko’tariladi.
Zax qochirishdagi rostlash tarmoqlari (zovurlar) va suv ketkazish kanallari
(gruppaviy yig
,
gichlar va kollektorlar) o’zaro muvofiqlashtirilgan holda joylashtirilishi
kerak (68 - rasm). Zovur 3 gruppaviy suv yig
,
gich 2 ga borib quyiladigan joyda suvning
zovurdan yig
,
ish kanaliga o’tishi uchun ma’lum sharshara bo’lishi kerak. Masalan,
rostlash zovurining uzunligi ℓ=300, uning nishabligi I=0,005, zovur yo
,
nalishi bo
,
ylab
joy nishabi i=0,004 deylik. Bunday holda sharshara balandligi
м
i
I
l
h
3
,
0
)
004
,
0
005
,
0
(
300
)
(
bo’ladi.
Binobarin, gruppaviy suv yig
,
ish kanali zovurlardan 0,3 m chuqurroq bo’lishi
kerak ekan.
Ketkazish kanallari bir tomonlama joylashtirilganida gruppaviy kanallar oralig
,
i
quyidagicha bo’ladi:
a
l
L
, (7.6)
Bu yerda: ℓ - usti ochiq rostlash zovurining uzunligi;
a
- yo’lning eni.
Ketkazish kanallari ikki tomonlama joylashtirilganida usti ochiq suv yig
,
ish
kanallarining oralig
,
i quyidagicha bo’ladi:
a
l
L
2
(69 – rasm, I – tip).
Agar rostlash zovurlari II va III tiplarda joylashtirilsa, suv yig
,
ish zovurlarining
oralig
,
i rostlash zovurining uzunligiga teng bo’ladi. 69 – rasmda usti yopiq rostlash
zovurlari punktir chiziq bilan, bosh kollektorlarga quyiluvchi suv yig
,
ish zovurlari esa
tutash chiziqlar bilan ko’rsatilgan. IV tipda joylashgan suv yig
,
ish zovuri ham usti yopiq
bo’lib, birinchi tartibdagi kollektorga (yon ketkazish kanaliga) quyiladi.
Kam bo’ylama, ham ko’ndalang nishabli botqoq uchastkalarda (70 - rasm) bosh
kollektor dara bo’ylab joylashtiriladi.
Do'stlaringiz bilan baham: |
