Zokirjon saidboboyev

Jayhoniy. 
X asrda Buxoro somoniylar davlatining poytaxti 
edi. 914 yili hokim Ahmad ibn Ismoilning vafotidan so‘ng uning 
go‘dak o‘g‘li — shahzoda Nasr ibn Ahmad taxtga o‘tirdi, ammo 
davlatni boshqarishga yoshlik qilganidan butun ishni ulug‘ vazir, 
ayni vaqtda buyuk geograf Abu Abdulla Muhammad ibn Ahmad 
ibn Nasr Jayhoniy bajardi.
Jayhoniy IX asr oxirida (870 yillarda) tug‘ilgan. 914 yildan 
umrining oxiri — 942 yilgacha vazirlik qilgan. Fanimiz tarixida 
chuqur iz qoldirgan bu ajoyib siymo o‘zining yuksak lavozimidan 
ilm-fan manfaatlari uchun foydalana bilgan, xususan, geografik 
mashg‘ulotlarga va sayohatlarga homiylik qilgan: mashhur Abu 
Zayd Balxiyni qo‘Uab-quwatlagan, Arabistondan Buxoroga kelib 
qolgan va shu yerda xizmat qilgan geograf va shoir Abu Dulafni 
Xitoy, Tibet, Hindistonga sayohatga yo‘llagan, sayyoh ibn 
Fadlonni 921 yili sentyabrda Buxoroda mehmon qilgan (ibn 
Fadlon X asr arab sayyohi bo‘lib, Bag‘doddan Eron-Buxoro- 
Xorazm-Ural orqali Volgagacha yetib borgan).
23

---

Jayhoniy farming bir qancha sohasiga oid asarlar yaratgan, 
jumladan, dunyo geografiyasidan taxminan 907-922 yillar 
oralig‘ida katta hajmli asar yozgan. Arab geografi Muqaddasiy 
(947-1000 yillar) kutubxonada Jayhoniyning yetti jildlik geografiya 
kitobini ko‘rganligini e’tirof etgan. Bu kitobning „Kitob al-masolik 
val-mamolik“ („Masofalar va mamlakatlar kitobi“) deb atalganligi 
Abu Rayhon Beruniyning „Osori boqiya“ asarida aytib ketilgan. 
Uning „Kitob al-masolik fi ma’rifat al-mamolik “ („Mamlakatlami 
bilishda masofalar kitobi“) deb atalganligi ham bizga ma’lum.
“Kitob al-masolik val-mamolik“ X-XII asrlarda juda mashhur 
bo‘lgan, eski geografik adabiyotlarda hurmat bilan tilga olinib 
turgan.
Jayhoniy geografiyasining yana bir xususiyati shundaki, urf- 
odatlar va udumlar yozma manbalardan, jumladan Ibn Xurdodbeh 
asaridan foydalanish bilan birga, talay geografik m a’lumotlami 
bevosita turli mamlakatlardan kelgan odamlar bilan suhbatlashib 
yig‘ar ekan. Muqaddasiyning yozishicha, Jayhoniy chet ellik 
sayyohlar, m eh m o n lar bilan suhbatlashganida ulardan 
mamlakatlari, bu mamlakatlarga boradigan yo‘llar, savdo-sotiqdan 
olinadigan foyda haqida surishtirgan, yulduzlaming balandligi, 
buyumlardan soya tushishi, falakning aylanishi to ‘g‘risida ular 
bilan fikr olishgan. Hatto, Rus, Hindiston, Xitoy va boshqa 
mamlakatlarga maktublar yo‘llab, maktubda urf-odatlar va 
udumlar, u yerlardagi aholi, urf-odatlar, saroy va devon tartib- 
qoidalari to ‘g‘risida surishtirgan. Jumladan, Tunkat bilan 
Xitoyning poytaxti oralig‘idagi masofa 140 kunlik yo‘lga teng 
ekanligini elchilardan surishtirib olgan (Tunkat shahri Ohangaron 
vodiysida bo‘lgan).
Jayhoniy asarida Sharq mamlakatlariga katta e’tibor berilgan. 
Unda Markaziy Osiyo va 0 ‘rta Osiyo, Hind vodiysi, turk 
qabilalari, Uzoq Sharq to‘g‘risida yangi ma’lumotlar bor. Jayhoniy 
asari G ‘arb mamlakatlari to ‘g‘risida asarlar yozgan Sharq 
mamlakatlari uchun asosiy manba bo‘lishi bilan birga, ularga 
Sharq to ‘g‘risida ham boy m a’lumot bergan.