Zokirjon saidboboyev

5. 0 ‘rta Osiyo olimlari asarlarining
tarixiy geografiya uchun ahamiyati
Xorazmiy. 
0 ‘rta asrlarda xalifa Ma’mun tashkil qilgan „Bayt 
al-hikm a“ („D onishm andlar uyi“)da buyuk alloma M uham ­
mad Muso al-X orazm iy ham faoliyat k o ‘rsatgan. Xalifa 
M a’mun o ‘sha davrda yer yuzining batafsil kartalarini tuzish 
to ‘g‘risida topshiriq bergan. „Dunyo kartalari“ aslida yaxlit 
atlas bo‘lishi kerak edi. Atlas tuzish ishi bilan 70 ga yaqin olim 
shug‘ullangan, ularga esa M uhammad Muso al-Xorazmiy 
boshchilik qilgan.
Bu kartalar yig‘indisi „M a’mun dunyo kartasi“ nomi bilan 
ham yuritilgan. Tadqiqotchilaming fikricha, uni tuzish ishlari 
840 yillarga yaqin tugallangan bo‘lsa kerak.
Xorazmiyning mazkur kartalar munosabati bilan yozilgan „Surat 
al-arz“ kitobi o‘z davrida juda mashhur bo‘lgan, undan hamma 
bilimdonlar foydalanishgan. „Xorazmiy geografiyasi“ nomi bilan 
mashhur bo‘lgan ta’limot olimning ayni shu asariga asoslangan.
Kitobning taxminiy mazmuni quyidagicha:
kitob bir necha o‘nlab 
kartalar va ularga berilgan izohnomalardan iborat bo‘lgan. Shu- 
laming hammasi „Kitobu surat al-arz“ deb atalgan. “Arz“ so‘zi
22

---

— yer, dunyo ma’nosida, „surat“ - umumiy qiyofa, ko‘rinish 
ma’nosini anglatsa ham, ko'pincha „geografiya" so‘zi o'mida 
ishlatilgan; shuning uchun kitobning nomi „Yeming surati" yoki 
„Geografiya" deb taijima qilingan. Kitobning ikkinchi nomi: 
„Kitobi rasm ar-rub al-ma’mur“(„M a’muramng rasmi", „Aholi 
yashaydigan chorak rasmi").
Bu asaming faqat bir nusxasi topilgan, uning ham ko‘p betlari 
yo‘qolib ketgan ekan. Qo'lyozma 1878 yilda Qohirada topilgan, 
bir necha yildan so‘ng Strasburg shahridagi kutubxonaga o‘tib 
qolgan. Izohnomalar to‘la saqlangan. Izohlar asosan zij tarzida, 
ya’ni raqamlar jadvali tarzida yozilgan. Har sahifada ikki qator 
jadval berilib, unda dunyoning turU mintaqalari iqlimlar bo‘yicha 
joylashtirilgan va koordinatalari ko'rsatilgan. Jami 537 ta eng 
muhim joyning nomi, g‘aibdan sharqqa qarab ketma-ket yozilgan. 
Awalo shaharlar birma-bir aytib o‘tilgan, so‘ngra tog‘lar (203 
nom), dengizlar va orollarning nomlari, eng oxirida daryolar 
alohida-alohida yozilgan.