Zokirjon saidboboyev

20

---

Metrologiya 
(yunoncha metron-o‘lchov, logos-ta’limot) - 
o‘lchovlar, ularning bir xilligini ta’minlash usullari va vositalari 
hamda talab etilgan aniqlikka erishish yo'llari haqidagi fan. Tarixiy 
metrologiyada asosan, o‘tmishdagi, ayniqsa, turli davrlarda 
aholining xo‘jalik munosabatlarida mavjud bo'lgan xilma-xil 
o‘lchov birliMari hozirgi zamonaviy metrik o‘lchovlar tizimiga 
aylantiriladi. Bu orqali esa iqtisodiy tarixiy geografiyaga doir 
ma’lumotlar yanada oydinlashadi.
Numizmatika 
(lotincha numisma-tanga) — yordamchi tarix 
fani bo‘lib, tanga-chaqalar va pul munosabatlari tarixini 
tangalar,
tanga-chaqalar
yordamida o ‘rganadi. Tangalarni to'plash 
(kolleksiyasi) XIV asrdan boshlangan. Numizmatika fan sifatida 
XIII asrda paydo bo‘lgan. Numizmatik materiallar yordamida 
siyosiy, iqtisodiy-tarixiy geografiyaga doir ma’lumotlarga ega 
bo‘lishimiz mumkin. Tangalarda u zarb etilgan joy va uning 
qiymati, qachon va qaysi hukmdor yoki podsho tomonidan zarb 
etilganligi o‘sha davrga doir siyosiy va iqtisodiy bilimlarimizni 
boyitadi.
0 ‘zbekistonda yozma yodgorliklaming aksariyati arab yozuvida 
bo‘lganligi sababli arab paleografiyasi bir qadar rivojlangan. 
Tarix fanining muhrlami o‘iganuvchi yordamchi sohasi 
sfragistika
(yunoncha sphragis-muhr) XVIII asrda diplomatikaning bo‘limi 
sifatida shakllana boshlagan. Uning vazifasi hujjatlami tasdiqlash 
hamda ularning haqiqiyligini aniqlashdan iborat bo‘lgan. XIX asr 
oxiridan sfragistikaning qadimgi davlat muassasalarining shakllanishi 
va rivojlanishi tarixini o ‘rganadigan fan sifatida yangi davri 
boshlangan. Sfragistika davlat apparatidagi islohotlami aks ettiruvchi 
muhrlami xronologik tavsiflash asosida rivojlanib bordi. Sfragistika 
materiallari 
tarixiy-geografik
ma’lumotlami, 
geraldika, numizmatika,
onomastikani
o‘rganishda, qadimgi arxivlami aniqlashda muhim 
manbadir. 0 ‘rta Osiyoda muhrlar shahar hokimi, mingboshi, noib, 
qozi, mufti muhri va boshqalarga bo'lingan.
Xronologiya 
(yunoncha xronos-vaqt va logos-ta’limot) - vaqt 
o‘lchovlari haqidagi fan. U 2 xil xronologiyaga bo‘linadi: 1)
21

---

astronomik
(matematik) 
xronologiya',
2) 
texnik
(tarixiy) 
xro-
nologiya.
Astronomik xronologiya — osmon hodisalarini turli astronomik 
vaqt doirasida o‘rganadi. Tarixiy xronologiya - yordamchi tarixiy 
fan bo‘lib, yozma va arxeologik manbalardagi aniq vaqtlami 
o‘rganadi. Qadimdan xalqlar tabiat hodisalarini kuzatib, qiyin 
matematik hisob-kitob orqali vaqtni o‘lchashgan.
Qadimdan xalqlar Oy, Quyosh, Oy-Quyosh kaledarlaridan 
foydalanishgan. Bu kalendarlardagi vaqtlami hozirgi kalendarga 
ko‘chirish va tarixiy voqealar, muhim jang va qo‘zg‘olonlar bo‘lib 
o ‘tgan sanalami to‘g‘ri aniqlash uchun ham xronologiya fani 
qonun-qoidalaridan foydalaniladi.