Ӛзбекстан Республикасы Жоқары ҳәм орта арнаўлы билимлендириў министрлиги Әжинияз атындағы

Әдебиятлар: 
1.
Сапарниязов Ж. Род Callygonum в Приаральских Кызылкумах. Изд-во 
«ФАН» УзССР, Ташкент., 1983. 108 с. 
КӚРКЕМЛИ ЛАНДШАФТТЫ ТҤРЛЕНДИРИЎДЕ АҒАШ-
ПУТАЛАРДЫҢ АССОРТИМЕНТЛЕРИН ДҤЗИЎ 
 
Даўлетбаева Ш.- студент, Базарбаева Х., Отенова Ф.Т. 
Әжинияз атындағы Нӛкис мәмлекетлик педагогикалық институты 
 
Ағаш ҳәм путалар сыртқы кӛринисинде, турықларының тығызлығында, 
штамбасының бийиклигинде, шақаланыў характеринде, жапырақларының 
үлкен-кишилиги ҳәм формасында, барлық элементлериниң түси ҳәм 
фактурасында (айрықша ӛзгешеликлер) айырмашылықларға ийе болады. Тек 
ӛсимликлердиң барлық усы қәсийетлерин билип ғана, ландшафт ӛнериниң 
қурамалы композициялық мәселелерин табыслы шешиў мүмкин. 
Ағаш ҳәм путалар қалалар менен аўылларды кӛклемзарластырыўдың 
тийкарғы ӛсимликлер материалы болып, оларды жүдә дыққатлы ҳәм 
шеберлик пенен таңлап алыў керек. Ағашлар түрлери менен формаларының 
байлығы инженер ҳәм архитекторларға жасыл қурылыста үлкен кӛрикли 
кӛркем ӛнерди жаратыўға жәрдем етеди. 
Бағ-парк композициясын дүзиў бойынша табыслы жумыслар 
ҳәммесинен бурын ӛсимликлердиң ассортиментин дурыс таңлаўға, олардың 
кӛклемзарластырылатуғын территорияның сыртқы орталығына, биологиялық 
ҳәм экологиялық қәсийетлериниң сәйкес келиўине байланыслы. Сонлықтан 
да, ағаш-пута ӛсимликлериниң декоративлик сапасы ҳәм қәсийетлериниң 
ӛзгешеликлерин билиў бул жумысларды функциональ, санитария-
гигиеналық, архитектуралық-кӛркемлик ҳәм экономикалық жақтан бирқанша 
нәтийжели 
жүргизиўге 
мүмкиншилик 
береди 
ҳәм 
ағашларды 
эксплуатациялаўдың баҳасын тӛменлетеди, жасыл қурылыстың эстетикалық 
кӛринисин жақсылайды. 
Ағаш ҳәм путалардың декоративлик баҳалығын анықлаўдың тийкарғы 
факторларына: кӛлеми, ӛсиў тезлиги ҳәм узақ жасаўы; формасы ямаса 

---

238 
силуэти (бир реңдеги контур кӛринис); жапырақлары, гүллери, мийўелери 
ҳәм шақаларының реңи, үлкен-кишилиги ҳәм формасы; бағанасының 
формасы, фактурасы (айрықша ӛзгешелиги) ҳәм реңи жатады. 
Ағаш-путалардың кӛлеми ҳәм үлкен-кишилиги түрлерди таңлаўда баслы 
кӛрсеткиш есапланады. Ағаш-путалардың ӛсиў тезлиги менен узақ жасаўы 
үлкен әмелий әҳмийетке ийе. Парк пейзажының композициясы ушын 
ӛсимликлердиң ассортиментин таңлаўда тез ӛсиўши түрлер әсте ӛсиўши 
түрлерди жәбирлейтуғынын есапқа алыў керек. Бағ-парк қурылысының 
практикасында тез ӛсиўши түрлер аз жасайды, ал әсте ӛсиўшилер кӛп 
жасайды деп ажыратылады. Ағашлы ӛсимликлердиң ӛсиўи бийиклиги, 
кӛрнисиниң кӛлеми ҳәм бағанасының диаметри бойынша анықланады. 
Кӛпшилик ағашлар түрлериниң бийикликке кӛбирек тез ӛсиўи 10 жастан 20-
30 жас аралығында байқалады. 
Бағ-парк қурылысында пайдаланатуғын ағашларды шама менен 3 
топарға бӛлиў мүмкин: биринши кӛлемдеги ағашлар – 20 м ҳәм оннан артық, 
екинши – 10-20 м ҳәм үшинши – 5-10 м. Ағаш-путалар бийикликке ӛсиў 
тезлиги бойынша мына топарларға бӛлинеди (1-кесте). 
Путаларды кӛлеми бойынша 3 топарға бӛлиўге болады: бийиклери (3-5 
м), орташалары (1-2 м) ҳәм пәслери (1 м шекем). Системасыз түрде ағаш-
путаларды араластырып отырғызыў, олардың кӛркемлик кӛринисин 
тӛменлетип қоймастан, жасыл ағашлардың биологиялық турақлылығына кери 
тәсир етеди, конкуренцияны келтирип шығарады ҳәм ҳәрқыйлы түрдеги 
ӛсимликлер арасында гүреске әкеледи. Тийкарғы ҳәм жолдаслық 
(сопутствующий) түрлерди дурыс таңлаў-ӛсимликлердиң турақлылығы ҳәм 
узақ жасаўының тийкары. Бул жағдайда олардың эстетикалық ылайықлығы, 
жасағышлығы ҳәм кӛркемлиги дерлик артады [1, 2] .