Ӛзбекстан Республикасы Жоқары ҳәм орта арнаўлы билимлендириў министрлиги Әжинияз атындағы

Әдeбиятлар 
1.Гранитов И.И. Растителний покров юго западних кизилкумов том И –ИИ, 
Ташкeнт, 1964. 
2.Кирялов Н.П. Остроенин коканикина и умбеллипренина, составних частей 
нейтралних продуктов смоли Ферула Коканоcа Ргл.ет Счмалҳ Тр. БЫН АН 
СССР, сер-ЫВ, вип-6, Л-1948. 
РИХТЕР ЧЕРКЕЗИ ( SALSOLA RICHTERI (MOQ.) KAR. EX LITV.) 
Ѳ
СИМЛИГИ ҲӘМ ОНЫҢ ӘҲМИЙЕТИ 
 
Д.С.Садиков 
Н
ѳ
кис мәмлекетлик педагогикалық институты
Бүгинги күнде қурғаған Арал теңизиниң ултанларынан шаң ҳәм 
дузлардың к
ѳ
терили
ӯ
ин тоқтаты
ӯ
мақсетинде мәмлекетимизде үлкен
ислер баслап жиберилди. 

---

234 
Қурғаған теңиз т6биндеги топырақлардың к
ѳ
пшилиги к
ѳ
шпели қум 
топырақлардан ибарат. Усы к
ѳ
шпели қўм топырақлар күшли самаллар 
жәрдеминде түрли қурамдағы шаңлы-дузлар менен қосылып, арқадан 
түсликке қарай интенсив түрде жылысып келеди. Ҳәр жылы к6шли 
самаллардың 60-70% бағдары арқадан шығысқа қарай бағдарланған. Тәбий 
ҳәм жасалма жоллар менен 
ѳ
сип шыққан ш
ѳ
л 
ѳ
симликлери (ақ ҳәм қара 
сексе
ӯ
ил, баялышлар, қандым ҳәм черкез, селе
ӯ
ҳәм қум акациялары усаған 
) к
ѳ
шпели қумларды ҳәмде шаңлы-дузларды ирки
ӯ
де 6лкен әҳмийетке ийе. 
Қарақалпақстанда 
ѳ
си
ӯ
ши Рихтер Черкези ( Salsola Richteri (Mog.) Kar. 
Eхlitv.) к
ѳ
шпели қумларды ҳәм дузлы-шаңларды ирки
ӯ
де салмақлы орынды 
ийелейди.
Ѳ
зиниң қаптал тамырлары ( 3 м ҳәм оннан да тереңликке жетеди) 
жәрдеминде ығал қум қатламларындағы су
ӯ
ларды ксероморфлық 
к
ѳ
ринистеги жер асты б
ѳ
лимлери арқалы үнемлеп пайдаланады және су
ӯ
менен тәмийнлени
ӯ
ди жақсылайды. Ҳәр бир вегетация дә
ӯ
иринде 
ѳ
симликтиң бәлентлиги 2 м ге шекем жетеди ҳәм тез 
ѳ
си
ӯ
шеңлиги менен 
айрықшаланады.
Рихтер Черкези-Орта Азияның эндем 
ѳ
симлиги. Ол к
ѳ
пшилик
жағдайларда к
ѳ
шпе қумлардың т
ѳ
менги б
ѳ
лимлериндеги жеңил қумлы 
субстратларға жабысып 
ѳ
седи ҳәм 1 га жер майданында 100 данадан 500 
данаға шекем ушырасады және қумлардың к
ѳ
ши
ӯ
ине иркиниш жасайды.
Рихтер Черкезиниң бәлентлиги 2,5 м ге, айлана әтирапы (кронасы) 2 м ге 
ҳәм бағанасының диаметри 15 см ге шекем болып, ашықла
ӯ
қабыққа ийе 
болған, бәлентле
ӯ
ярым пута ямаса 6лкен емес ағаш 
ѳ
симлик есапланады. 
Бир жыллық шақалары жуўқа, ийили
ӯ
шең, лакленген-жылтыр, толық ақ 
болады. Жапырақлары 2-8 (9) см узынлықта, диаметри 1-1,5 мм, тийкары 
кеңейген гезекпе-гезек, бир тегис, толық ийне тәризли қысылған т6рде 
жайласады [Б.Ш. Шербаев-304с.]. 
Туқымынан, қәлемшесинен ҳәм қаптал 
ѳ
симшелеринен март-апрел 
айларында к
ѳ
герип шығады. Июнь-июль айларында гүллейди.
Гүллери жапырақ қолтықларында жайласып масақ тәризли гүллер 
жыйындысына ийе. Гүл жапырақлары гүл к
ѳ
шеринде жүдә жуқа болып 
жайласады ҳәм қысқа безли т6кшелери болады. Бул түкшелер вегетация 
дә
ӯ
ириниң ақырына келип 0,5 - 1 м ге жетеди. Гүллери бир-биринен 1- 2 см 
аралықта болып, биргелкили ра
ӯ
ажланбайды. Гүзде г6л кесе тийкарында 
толық жетилискен туқымлары, ортасында гүллери ҳәм жоқарысында 
ғумшалары ра
ӯ
ажланады. 
С.Е. Ережепов (1978), Б.Шербаев (1988) мағлы
ӯ
матлары бойынша 
черкез Қызылқумның барлық аймақларында, Устирттиң қумлы жерлеринде, 
Әмиўдәрья дельтасында, алапларында, та
ӯ
алды тегисликлеринде,
шашыранды қумларда ушырасады [С.Е. Ережепов. 300 с., Б.Ш. Шербаев-
304с.]. 
Қарақалпақстанда қойлар, ешкилер ерте бәҳәрде ҳәм г6здиң екинши 
ярымында черкездиң жапырақлары менен туқымларын жақсы к
ѳ
рип жейди. 
Қыста олардың жейтуғын бирден-бир тийкарғы азығы черкез есапланады. 

---

235 
А.П.Орехова (1934) мағлыўматы бойынша, черкездиң мийўелери, 
гүллери ҳәм жасыл б
ѳ
лимлеринде сальсолин менен сальсомин алкалоидлары 
болады.
Сальсолинниң азғана муғдарының болы
ӯ
ы қан басымын пәсейтеди. 
Н.В.Павлова (1947) түйе ҳәм қойларды тек черкез бенен азықландыры
ӯ
оларды зәҳәрлендиреди, күшли иш 
ѳ
ти
ӯ
бақланады деп к
ѳ
рсетеди. 
Ѳ
симликтиң жас жапырағынан қоңыр, жасыл боя
ӯ
лар алынады ҳәм олар 
гилемлерди боя
ӯ
ушын қолланылады. Пақалы тийкарынан отын.
Черкез Арал теңизиниң қурғаған ултанында к
ѳ
пшилик жағдайда 
сексе
ӯ
ил, қандым, боялыш ҳәм басқа да 
ѳ
симликлер менен биргеликте 
қумларды ирки
ӯ
мақсетинде туқымынан егип к
ѳ
бейттириледи ҳәм 
мәмлекетимиз тәрепинен қорғалады [С.Е. Ережепов. 300 с. ].