Ӛзбекстан Республикасы Жоқары ҳәм орта арнаўлы билимлендириў министрлиги Әжинияз атындағы

 
«
Қубла Арал бойы биологиялық ҳәр түрлилигин сақлаў, қайта тиклеў ҳәм 
қорғаўдың экологиялық мәселелери» атамасында халық аралық илимий-
теориялық конференция. Нӛкис, 2018. С.156-158 
СУЎҒАРЫЛАТУҒЫН ОТЛАҚЛЫ ТОПЫРАҚЛАРДЫҢ 
ИММОБИЛИЗАЦИЯСЫ 
 
Отенова Ф., Рахимова Г., Даўлетбаева Ш. 
Әжинияз атындағы Нӛкис мәмлекетлик педагогикалық институты 
Микроорганизмлер ӛзлери жасап турған шараятта жүда сезгир болыўы 
менен топырақтың ӛнимдарлы болыўында үлкен рольди атқарады. Мудамы 
суў бастырылып турған топырақларда, яғный салы пақалларында ӛзине тән 
микроорганизмлер жасап тиришилик кеширеди [1,2,3]. 

---

240 
Қарақалпақстан шараятындағы топырақларда тексериў алып барыл-ғанда 
топырақтың физикалық-химиялық қәсийетлери салы егилген топырақ 
үлгисинде 
окислениў 
процесслери 
тийкарғы 
фактор 
болып 
есапланатуғынлығы анықланды. 
Топырақта ушырайтуғын организмлер жүдә әҳмийетли ўазыйпаларды 
атқарады. Олар ӛсимлик ҳәм ҳайўан қалдықларын, сондай-ақ майдаланып 
қолланылған сабан қалдықларын майдалайды. Бул процессте олардың бир 
бӛлими органикалық затларға, яғный бир бӛлими болса минерализация 
қылыўда, ӛсимликлер минералға айланған затларды ӛзлестириўде 
микроорганизмлердиң роли жүдә үлкен. 
Салы сабанын органикалық зат запасы сыпатында қолланыў, әсиресе 
егилетуғын жер майданларында бул органикалық зат запасы болыўы менен 
биргеликте аэроб ҳәм де анаэроб бактериялардың раўажланыўына тийкарғы 
дерек ҳәм сабанның майдаланып органикалық затларға айланыўында 
жетекши ролге ийе екенлигин кӛриў мүмкин. 
Белгили, суўғарылатуғын отлақлы топырақлар қурамында азықлық 
затлар жетиспейди. Әсиресе, салы егилетуғын топырақларда энергетикалық 
материал сыпатында салы сабаны майдаланып, азот, аммофос ҳәм калий 
минерал тӛгинлери менен бирге қолланыў жоқары биологиялық 
активлестириўде ӛз күшин кӛрсетеди. Бул қолланылған жаңа агротехника 
салының ӛсип раўажланыўында оның иммобилизация муғдарын асырыў 
тийкарғы 
ўазыйпа 
қылып 
қойылды. 
Бул, 
әлбетте, 
бир 
қатар 
микроорганизмлердиң искерлигине байланыслы. Солардан, ширитиўши 
бактериялар, минерал азот ӛзлестириўши бактериялар, клетчатканы 
майдалаўшы бактериялар ҳәм бир неше түр замаррықлар, сондай ақ жасыл 
ҳәм кӛк-жасыл суў отлары тәсиринде элементлердиң хәрекетшең формасын 
асырыў-ең актуаль машқалалардың бири есапланады. 
Салы егилетуғын жер майданларға минерал тӛгинлер менен биргеликте 
ӛсимлик қалдықлары ямаса салы сабаны қолланылғанда ширитиўши 
бактериялардың рауажланыўы ушын берилген тӛгинлердиң ӛсимликлер 
тәрепинен ӛзлестириўине тийкарғы дерек болады. Бул мәселени анық шешиў 
ушын ҳәр түрли дәрежеде шорланған топырақларға салы сабанын қолланыў 
нәтийжесинде элементлердиң ҳәрекетшең формасын ӛзлестириў дәрежеси 
үйренилди [4,5]. 
Бул алынған мағлыўматлар соларды кӛрсетеди, яғный шорланбаған 
топырақларда ширитиуши бактериялардың улыўма саны 1 гр. топырақта 47 
млн. дана клетканы қураған болса, элементлердиң ҳәрекетшең формасы – 
фосфор ҳәм азот муғдары салы ӛсимлигиниң бул элементлерге болған талабы 
орташадан кем муғдарда қандырады, бирақ калий элементлериниң муғдары 
улыўма жетиспейди. 
Тәжирийбе даўам етилип, аз шорланған топырақларда ширитиўши 
бактериялардың улыўма саны 52,2 млн. дана клеткаға асқанлығы кӛрилди. 
Салы ӛсимлигиниң талабына кӛре ӛзиниң ӛсип раўажланыў дәўиринде 
фосфор ҳәм азотқа болған талабы орташа дәрежеде жетерли болып, калий 
муғдары ӛсимлик талабына жуўап бермейди. 

---

241 
Топырақтың шорланыў дәрежеси артқан сайын ширитиўши бакте-
риялардың активлиги кемейип барады, яғный ширитиўши бактериялар саны 
54 млн., бирақ фосфор, азот ҳәм калийге болған талабы кемейип барады. 
Күшли шорланыўда ширитиўши бактериялар саны кескин азайған ҳәм азот, 
фосфор, калий жетиспейди. 
Демек, салының ӛсип раўажланыўында элементлерге болған талабы 
жетерли болыўы ушын азот, фосфор, калий элементлериниң ҳәрекетшең 
формалары 
ҳалына 
келтириўши 
микроорганизмлердиң 
зор 
берип 
рауажланыўын талап қылады. Бундай микроорганизмлерге ширитиўши 
бактериялар, минерал азотты ӛзлестириўши бактериялар, улыўма 
микроорганизмлердиң ҳәммеси қатнасыўы талап етиледи.