Ózbekstan Respublikası Xalıq bilimlendiriw ministrligi tárepinen

Lizosomalar
(grekshe «lizeo»
 
— eritemen, «soma»
 
— dene 
degen sózlerden alınǵan) onsha úlken bolmaǵan jalpaq deneler 
bolıp esaplanadı. diametri 0,4 mkm bolıp, bir qabat membrana 
menen oralǵan. lizosomada beloklar, ugle vodlar hám maylardı
tarqatatuǵın 40 qa jaqın gidrolitikalıq fermentler boladı. lizoso-
malar Goldji kompleksinen yaki tikkeley endoplazmalıq tordan 
payda bolıwı múmkin. lizosomalar azıq zatlardı aktiv sińdi-
riw uqıbına iye bolıp, kletkanıń tirishilik iskerligi nátiyjesinde 
nabıt bolǵan kletka bóleklerin joq etiwde qatnasadı. Mısalı, iyt-
balıqtıń quyrıǵı lizosoma fermentleri tásirinde joq bolıp ketedi.
Vakuolalar
ósimlik kletkalarına tán organoid bolıp, mem-
brana menen oralǵan. Olar endoplazmalıq tordıń gewek 
membranaları esabınan payda boladı. Vakuola quramında hár 
qıylı organikalıq birikpeler hám duzlar ushırasadı. 
Vakuola shiresin payda etetuǵın osmotikalıq basım klet-
kaǵa suwdıń ótiwin támiyinleydi hám onıń keriwsheńligin 
payda etedi, yaǵnıy 
turgor
halatın keltirip shıǵaradı. Bul 
ósimliklerdiń mexanikalıq tásirlerge bekkemligin támiyinleydi.
http:eduportal.uz

---

43
kleTka HaQQÍNdaǵÍ TÁlIMaT
II BÓlIM
Kletka orayı
(centriola), eki cilindr formadaǵı kishi dene-
shelerden dúzilgen bo lıp, bir-birine salıstırǵanda perpendikulyar 
bolıp jaylasqan qurılmalardan dúzilgen hám olar 
centriola
dep 
ataladı. Toǵız baylamnan ibarat centriola diywal la rınıń hárbiri 
úsh mikrotútiksheni óz ishine aladı. Centriola citoplaz manıń 
ózinen-ózi kóbeyetuǵın organoidı bolıp esaplanadı. O lar dıń 
kóbeyiwi, beloktıń kishi bóleksheleriniń ózin-ózi jıynaw pro-
cesinde ámelge asırıladı. kletka orayı kletkalardıń bóliniwinde 
zárúr áhmiyetke iye, olar bóli niw urshıǵınıń payda bolıwında 
qatnasadı. kópshilik ósimlik hám suw otlarında kletka orayı 
bolmaydı. Olardaǵı bul wazıypanı arnawlı fermentler basqaradı.
Citoskelet.
eukariot kletkalarǵa tán bolǵan qásiyetlerden
biri, olardıń citoplazmasında mikrotútiksheler hám belok 
talshıqlarınan ibarat bolǵan tayanısh skelet qurılmalarınıń 
bolıwı. Citoskelettiń elementleri yadro qabıǵı hám sırtqı plaz-
malıq membrana menen tıǵız birikken bolıp, citoplazmada 
quramalı baylamlardı payda etedi. Cito plazmanıń tayanısh ele-
mentleri kletkanıń formasın bel gileydi, kletkanıń ishki siste-
masınıń háreketin hám pútkil kletkanıń ornı nıń ózgeriwin
támiyinleydi.
kletkanıń 
háreket
organoidlarına tiykarınan kirpiksheler hám 
qamıshılar kiredi. Ápiwayı haywanlardan qamıshılılar hám kóp 
kletkalı haywanlardıń spermatozoidları qamıshıları járdeminde 
háreketlenedi.