|
5 XIX ÁSIR LINGVISTIKASI. SALISTIRMA TARIYXIY TIL BILIMI
Tildi izertlewge salıstırma-tariyxıy usıldı qollanıwdan salıstırma-tariyxıy til bilimi baslandı. Bul XIX ásirdiń basına tuwra keledi. Bul dáwirde hár qıylı ellerde salıstırma-tariyx metod negizinde jazılǵan bir neshe miynetler payda boldı.
Grek hám latın tillerinen basqa endi, german, iran, slavyan tilleri de izertlene basladı, bulardıń sanskrit tiline qarım-qatnası anıqlandı. Solay etip kem kem evropa hám Aziya til biliminiń pıtırańqılıǵı saplastırıla basladı, Lingvistikanıń birligi támiyinlendi.
GERMANISTIKANIŃ PAYDA BOLIWI
German tillerin salıstırma-tariyxıy jaqtan izertleytuǵın germanistika iliminiń payda bolıw hám rawajlanıw nemec ilimpazları Francu Bopp, YAkob Grimm hám Daniya ilimpazı Rasmus Kristian Rasklardıń atı menen baylınıslı.
Franc Bopp (1791 -1867) salıstırıw ushın tiykar etip alǵan sanskrit tilin aldı da, oǵan bir topar tillerdiń (ol tillerdi indoevropa tilleri dep atadı) morfologiyalıq, fonetikalıq jaqtan usaslıǵın anıqladı. Bopp sanskrit tili menen zend (áyyemgi iran tili avestiyskiy) armyan áyyemgi grek, latın, got eski slavyan, litva tilleri salıstırılıp, olardıń sanskrit tiline qatnası usaslıq izertlendi. Solay etip Bopp indoevropa tilleriniń salıstırma-grammatikasın dúzedi. Ol tillerdiń tuwısqanlıǵı dálillendi. Onıń baslı miyneti «Sistema spryajeniya v sanskrite v sravneniy s gresheskim, latınskim, persidskim, i germanskimi yazıkami» (1816), sonday-aq eń birinshi indoevropa tilleriniń salıstırma grammatikası «Sravneniya grammatiki sanskrita zenda, geresheskogo, latınskogo, litovskogo, gockogo, i nemeckogo yazıkov»(1933-1949). Bul miynet 3 tomnan turadı.
Bopptıń bul miynetine Paninidiń ulıwma ind lingvistikasınıń tásiri tiygen. Ol da Panini sıyaqlı tiykarǵı izertlew obekti etip morfologiyanı aladı. Fonetikanı soǵan ǵárezli halda qaraydı, al sintaksiske toqtamaydı.
Til bilimi tariyxında Bopp salıstırma-tariyxıy lingvistikanıń tiykarın salıwshı dep sanaladı. Onıń miynetlerinde 1-ret salıstırıw metodın qollanıp tillerdiń tuwısqanlıǵın anıqlawǵa bolatuǵının kórsetti.
Indo-evropa semyasına jatatuǵın tillerden jıynalǵan oǵada kóp materiallardı óz-ara salıstıra otırıp, olardıń tuwısqanlıǵın, dáslepki qálpin, shıǵısın ashtı, Sonday-aq evropa tilleri grammastikasındaǵı flektiv qubılıstıń tariyxıy sırın ashtı.
Franc Bopp (1791-1867) Maync qalasında tuwılǵan. Jaslayınan-aq sanskrit, parsı, arab, eski evrey tillerin oqıp úyrengen. 1821-jıldan Berlin universitetiniń ulıwma til bilimi hám shıǵıs ádebiyatınıń professorı, 1829-jıldan akademik. Rasmus Kristian Rask (1787-1832) kórnekli Daniya ilimpazı. Ol kóplegen tilde oqıǵan, 1823-jıldan baslap sol universitettiń professorı. Ol 20 ǵa jaqın tillerdi bilgen. Ol 1818-jılı basılıp shıqqan «Island tiliniń shıǵıw tariyxı haqqında»degen miynetinde tillerdiń tuwısqanlıǵı belgisiniń nede ekenin kórsetedi. Tillerdiń sózlik sostavı jaǵınan usaslıǵı tillerdiń tuwısqanlıǵın ańlatpaydı, oladıń grammatikalıq jaqtan usas bolıwı olardıń tuwısqanlıǵınıń belgisi bola aladı dep kórsetti, grammatikalıq formalar bir tilden ekinshisine awıspaydı dedi. Sonday-aq Rassk til tuwısqanlıǵınıń ekinshi belgisi sesler almasıwındaǵı nızamlıqlar menen tiykarǵı sózlik fondtıń usaslıǵı.
Ol skandinaviya xalıqları tilleriniń evropa tilleri menen usaslıǵın dálillewdi maqset etti.
YAkob Grim (1785-1803) kórnekli nemec ilimpazı. Onıń eń baslı miyneti
«Hemec tili grammatikası» 4-tomlıq miynetiniń dáslepki kitabı 1819-jılı basıldı. Onda nemec tiliniń qáliplesiw, rawajlanıw jolların, onıń dialektlerin salıstıra otırıp, nemec tilin german tillerine jatatuǵın basqa tiller menen salıstırıp izertleydi.
Grimm til tariyxın jámiyet tariyxı menen baylanıslılıǵn, tildiń jámiyet tariyxın izertlewdegi áhmiyetin kórsetedi. Ol til ortasındaǵı zańlılıq degende sóylewdegi seslerdiń ózgeriw zańlılıǵı dep túsindiredi. Seslik nızamlardı ashıwı jaǵınan Grimm fonetika ilimimniń óz aldına ilim bolıp qáliplesiwine negiz saldı. Grimm miynetleri salıstırma-tariyxıy biliminiń rawajlanıwına úlken tásir etti. F.Engls Grimmdi german tili salıstırma-tariyxıy grammatikasınıń tiykarın salıwshı, dep baha beredi.
YAkob Grimm Ganaw qalasında tuwılǵan. Ol dáslep Gettingen, soń Berlin universitetiniń professorı bolǵan.
Do'stlaringiz bilan baham: |
