Ózbekstan respublikasí joqarí HÁm orta arnawlí bilimlendiriw ministrligi berdaq atíndaǵÍ qaraqalpaq mámleketlik universiteti

II Bap Tiykarǵı bólim
2.1. Kúnxoja dóretiwshiliginde miynet adamları obrazınıń sáwleleniwi
Kún xoja Ibrayım ulı qaraqalpaq poeziyasınıń oǵada kórnekli wákili. Shayırdıń ómiri tuwralı maǵlıwmatlar bizge izbe-iz kelip jetpegen. Ómirine tiyisli tiykarǵı maǵlıwmatlar onıń «Jaylawım», «Ólim», «Ármanda», «Qashan kórermen», «Kún qayda», «Shalqıp maqsetli jerge bara almay», «Bolarma eken», «Meniń balam», «Umıtpaspan», «Balam ólgende», « Jarımadım», «Ne boldım», «Sazan-aw», «Yarım qal endi», «Shaǵalalı kóldey shalqımay», «Qızıl qum», «Kim biler», «Kórinbey» sıyaqlı qosıqlarında jámlengen. Shayırdıń ómiri tuwralı biraz bahalı maǵ lıwmatlar Berdaq hám Ótesh shayırlardıń shıǵarmalarında ushırasadı. Sonıń menen birge, shayırdıń tikkeley áwladlarınan jazıp alınǵan maǵlıwmatlar da bahalı derek beredi.
Usınday maǵlıwmatlar boyınsha Kúnxoja Ibrayım ulı 1799-jılı tuwılıp, 1880-jılı qaytıs bolǵan. Shańaraǵınıń kútá jarlı bolıwına baylanıslı awıllıq medresedegi oqıwın ana-anası bar waqıtta-aq taslap, bala gezinen baslap kisi esiginde jallanıp miynet ete baslaǵan.
Shayırdıń ata-anası erterek qaytıs bolǵan. Bunı onıń qosıqlarındaǵı «Atam óldi ráhatimdi kóre almay», «Anadan jetim qalıppan, qańǵırıp jetim bolıppan» degen qatarlar kútá ayqın kórsetedi. Usılayınsha jarlılıqtıń ústine jetimlik azabı, shańaraq mashqalası qosılıp shayır hár tárepleme turmıs qısqısına ushıraydı. Onıń «Ólim» qosıǵındaǵı:
Zar jılap otırǵan úyimniń ishi,
Eki ul bala bar ózimnen kishi.
— degen qatarlarǵa hám shayırdıń sońǵı áwladlarınıń bergen maǵlıwmatlarına qaraǵanda Kúnxoja, Ayxoja, Nurxoja degen eki inisi menen jetim qaladı. Bolajaq shayır ómiriniń aqırına shekem qaraqalpaq jarlılarınıń biri bolıp, awır turmıs keshiredi. Usı awır turmıs onıń mektebi de, ómir haqqındaǵı biliminiń de, dúnyaǵa kózqarasınıń da deregi boladı. Ol balıqshılıq etedi, kisi esiginde jalllanadı, pútkil Xorezm oypatın, qazaq dalaların gezip sergizdanlıqta ómir keshiredi. Kúnlikshilik etedi. Qızılqumlarda qoy baǵadı. Biraq ómir boyı ya isher tamaqqa, ya kiyer kiyimge jalshımaydı. Shayır óziniń kámbaǵallıq jaǵdayı tuwralı qosıqlarında:
Bul dúnyaǵa shıqqan menen,
Jarımadım, jalshımadım...
Balalarım otır jalańash,
Kúyik penen aǵardı shash...
Joqshılıqtan ketti esim,
Shıǵıp dúnyaǵa ne kórdim?
«Bir jarımay ómirim bolıp tur ada» — dep qayta-qayta eskertedi. Kópshilik jarlılar sıyaqlı Kúnxoja da óz elinde hám basqa qońsı ellerde de kúnlikshilik etip baylardıń malın baǵıp islese de, bir jalshıp ómir súre almaǵanlıǵın jırlaydı. Onıń ataqlı «Kún qayda» qosıǵındaǵı:
Ordıq oraq, shaptıq otın, qazdıq jap,
Terdik masaq, iynimizge saldıq qap,
Jas ómirler gúldey solıp, boldıq sap,
Bul júristen endi bizge kún qayda.
Shayır ataqlı baqsı da bolǵan. Biraq baqsıshılıq onıń turmısın az da bolsa jaqsılawǵa emes, qayta awırlastırıwǵa hám quwǵınǵa ushırawına sebepshi bolǵan.
Xalıqtıń sheksiz húrmetine hám isenimine iye shayırdı Xiywa xanı hám jergilikli hámeldarlar óz táreplerine tartıwǵa kóp háreket etedi. Hátteki usı maqset penen Xiywa xanı Kúnxojanı Xiywaǵa aldıradı. Biraq Kúnxoja Xiywa saparında xanlıq saltanattı maqtaw bılay tursın, onıń ózin hám xanlıq basqarıwdı áshkaralap «Umıtpaspan», «Túye ekenseń» degen qosıqların jazadı. Usınnan keyin shayır onnan beter quwǵınǵa ushıraydı. Shayırdıń bul awhalları tómendegi qatarlarda ayqın bayan etiledi:
Shuǵıllardıń sózlerine ermedim,
Sonıń ushın kettim mine ármanda...
...Zalımnan, beklerden kóp kórdim azar,
Bir basqa, bir zaman boldı yaranlar,
Jállatlar júr bárha meniń izimde...
Usı quwdalawdıń sebebinen shayır talay mártebe tuwǵan elin taslap, baspana izlep, basqa ellerge ketiwge májbúr boldı. Shayırdıń quwǵınlıq jaǵdayı onıń ómiriniń aqırına shekem dawam etedi. Óziniń usı elden ayralıq awhalın ol:
Jası jetip áwere bolǵan Kúnxoja,
Kóziń jumılǵansha eliń kórinbes.
Shayırdıń «Yarım, xosh endi», «Qaytıp kel» degen qosıqların oqıp otırıp, onıń xalıq kóterilislerine tikkeley qatnasqanın, jeńilgen kóterilisshilerdiń basshılarınıń birewi sıpatında aydawda, tutqında bolǵanlıǵın bilemiz.
Shayır haqqındaǵı xalıq áńgimeleriniń qaysısında bolsa da, Kúnxoja ótkir sózli, suwırıp salma shayır, sózi itibarlı aqıl iyesi, xalıqqa qayırqom, adamgershilikli insan sıpatında tanıladı.
Usınday áńgimeler boyınsha hátteki ullı shayır Berdaqta jas gezinde ózin tanıstırıw ushın:
Jiyrenshedey sózge sheber,
Kúnxoja dep qaraǵaysań.
— dep shayırdı húrmet hám maqtanısh penen tilge aladı. Shayırdıń óz shıǵarmalarında kórsetiwi boyınsha onıń tuwılıp ósken hám jasaǵan negizgi mákanları belgili «Jaylawım» qosıǵında tolıq bayanlanǵan. Biraq shayır bir jaǵınan talap izlep, joqshılıqtıń aydawında júrse, ekinshi jaǵınan qarsılasları tárepinen quwǵınǵa ushırap, Xorezm oypatında, jáne Qazaqstannıń kóp jerlerinde sergizdan bolǵan.
Joqarıda sóz etilgen Xiywa saparında shayır Xiywadaǵı barlıq zulımlıqlardı, xan sarayındaǵı iplaslıqlardı hám óz xalqınıń basındaǵıday qońsı tuwısqan xalıqtıń basındaǵı baxıcızlıqtı óz kózi menen kórdi. Usı arqalı onıń xanǵa, xanlıq tártiplerge degen ǵázebi menen jek kóriwshiligi taǵ ı da kúsheydi. Shayırdıń tek óz dóretiwshiliginiń ǵana emes, al, ulıwma qaraqalpaq poeziyasınıń negizgi shıǵarmalarınan esaplanatuǵın «Umıtpaspan», «El menen», «Nege kerek» sıyaqlı ájayıp qosıqları tikkeley usı Xiywa saparınıń tásiri menen dóregen.
Shayır ózi tuwılıp ósken jerde, eski mektepte sawat ashıp, sóń óz betinshe oqıp, zamanınıń eń sawatlı adamlarınıń birewi bolǵan. Shıǵıs klassik ádebiyatınıń kóp ǵana úlgilerin jaqsı bilgen. Ózi sayaxatta bolǵan jerlerindegi, yaǵnıy ózbek, qazaq, turkmen ádebiyatları menen de jaqsı tanıs bolǵan. Qazaq aqını Sherniyaz benen ustazlıq-shákirtlik qatnasta bolǵan. Sonday-aq, xalıq arasındaǵı maǵlıwmatlarda Kúnxoja qazaqtıń aqın qızı Ulbiyke menen aytısqanı tuwralı da aytıladı. Onıń qosıqlarındaǵı ullı ózbek shayırı Nawayıǵa ruwxıy jaqınlıq hám Nawayınıń belgili «Jeti juldız» dástanınıń bas qaharmanı Bahramnıń atın keltiriwi («Bahramdek bashıyda dáwlet baǵı bar») shayırdıń ózbek ádebiyatı menen jaqsı tanıs bolǵanlıǵınan derek beredi. Shayır túrkmen folklorı hám klassik ádebiyatı menen de jaqsı tanıs bolǵan. Mısalı, ol óziniń bir qosıǵındá «Buǵan qardash Góruǵlınıń ǵayratı», — dep jazsa, taǵı bir qosıǵında:
Ómir ótti quyın kibi, jel kibi,
Ármanda ótip Dáwletiyarbek kibi,
Maqtımqulı Maǵriptey aldıńdı bolja,
— dep jazadı. Bul jerde shayırdıń Dáwletiyarbek dep atırǵanı XVIII ásirde ómir súrgen belgili klassik shayır Kurbanalı Maǵrupiydiń usı atamadaǵı dástanınıń bas qaharmanı. Shayır olardıń atların olar menen táǵdirles hám pikirles bolǵanı ushın da ataydı.
Kúnxoja óziniń ǵam-qayǵısın jarlılıq penen sergizdanlıq ómirin « Jaylawım», « Jarımadım», «Balam ólgende», «Kózim», «Ólim», «Ármanda», «Kim biler», «Shaǵalalı kóldey shalqımay» hám t.b. sıyaqlı ómirbayanlıq sıpatındaǵı qosıqlarında ǵana emes,al, «Oraqshılar», «Shopanlar», «Bolarma eken» hám t.b. jallanba miynet adamlarınıń ómirin, jalpı xalıq basındaǵı jarlılıqtı, azap hám qayǵılardı súwretlewge arnalǵan qosıqlarında sóz etedi.
Kúnxoja shıǵarmalarında xalıq turmısınıń… sáwleleniwi. Qaraqalpaq folklorı menen jazba ádebiyatındaǵı realistlik baǵdar Kúnxoja dóretpeleri arqalı taǵı da jetilisti hám tereńlesti.
Kúnxojanıń shıǵarmaları onı óz dáwiriniń aldıńǵ ı adamı, miynetkesh xalıqtıń tileklesi hám ǵamxorshısı, óz zamanınıń barlıq shınlıǵı menen waqıyaların kórkem túrde súwretlegen ullı realist shayır sıpatında tanıtadı.
Kúnxoja poeziyasındaǵı realizmniń kúshi, bárinen de burın XIX ásirdegi qaraqalpaqlar turmısındaǵı sociallıq teńsizlikti hám sociallıq toparlar arasındaǵı qarama-qarsılıqtı ashıp beriwinde kórinedi. Óziniń «Jaylawım» qosıǵında:
Birnesheni maqsetine jetirip,
Birnesheni qayǵı qapa ettirip, — dep jazǵan shayır ózi- niń barlıq qosıqlarında tariyxıy shınlıqqa tolıq sáykes túrde óndiris quralların óz qollarında jámlep, xalıqtı eziw arqalı turmıs keshirgen eziwshilerdiń hám jersizlikten, tábiyat apatlarınan ash-áptadalıqqa giriptar bolǵan, jáne awır salıqlar hám «jıldan-jılǵa egiz bolıp kelgen ashlıq penen jawgershiliktiń» saldarınan búlginshilikke túsken miynetkesh xalıqtı ádalacızlıqqa qarsı qoyıp súwretleydi. Shayırdıń shıǵarmalarında XIX ásirdegi xalıq turmısınan orın alǵan kúshli sociallıq teńsizliktiń, jikleniwshiliktiń hám jarlılardıń huqıqsızlıq, ash-áptadalıq awhalı menen awır miynetiniń sáwlesin kóremiz⁴.