Ózbekstan respublikasí joqarí HÁm orta arnawlí bilimlendiriw ministrligi berdaq atíndaǵÍ qaraqalpaq mámleketlik universiteti

I Bap. Kúnxoja Ibrayım ulınıń omiri hám dóretiwshiligi
Tayanısh tusinikler. Doretiwshilik, izertleniw, baspada jariyalanıw maseleleri, tematika, ideya, janrlıq forma, simvol, tımsal. avtobiografiya
Kúnxoja Ibrayım ulı qaraqalpaqlardın Xorezmge kelip qonıs basqannan keyingi birinshi shayırı, baqsısı, xalıq mapin jırlawshı klassik shayırı bolıp tabıladı. Kúnxojanıń omirbayanı haqqındagı maglıwmatlar onıń «Jarımadım», «Jaylawım» qosıqlarında berilgen. Kúnxoja jasagan dawirde qaraqalpaq xalqı siyasiy, madeniy, ekonomikalıq jaqtan awır jagdaylarda jasaydı. Kúnxoja ozi jasagan dawirde bolıp otken xalıq koterilislerinin qatnasıwshısı, ol oz shıgarmaları menen xalıqtın ruwhın koterip, oz baxtı ushın guresti qollap-quwatlagan.
Xiywa xanı Mademin oz sarayına shayır, sazende, baqsı, qıssaxanlardı jıynaganında Kúnxoja doretiwshiliginde «Umıtpaspan» hám «tuye ekensen» qosıqları payda boladı.
Kúnxojanıń shıgarmaları 1930-jıllardan baslap jıynala baslaydı, bull iste S.Mawlenov hám Sh.Xojaniyazovlardın miynetlerin ayrıqsha atap otiw orınlı. Kúnxojanıń shıgavrmaların baspadan shıgarıw 1938-jıldan baslandı, birinshi ret baspa juzin korgen shıgarması «Kun qayda» qosıgı bolıp tabıladı. (Tortkul, «Adebiy almanax») 1940-jılı «Karaqalpaq xalıq tvorchestvosı» degen toplamda Kúnxojanıń «Jaylawım», «Umıtpaspan», «Tuye ekensen», «Oraqshılar», «Shopanlar», «Bay balası», «El menen» qosıqları basıldı. Kúnxojanıń «El menen» degen qosıqlar toplamı 1989-jılı jarıq korgen. Kúnxojanıń shıgarmaları haqqında daslepki ilimiy pikirlerin bildirgen ilimpazlar N.Dawqaraev, Q.Ayımbetov, O.Kojurovlar boldı. Al Kúnxoja doretiwshiligin arnawlı turde izertlep, kandidatlıq jumısın jazggan ilimpaz B.Ismaylov bolıp tabıladı, ol 1965-jılı «Kúnxojanıń omiri hám tvorchestvosı» degen temada ilimiy jumısın jaqlaydı.²
Kúnxoja doretiwshiliginıń tiykarın apiwayı qaraqalpaq xalqınıń turmısın suwretlewshi shıgarmalar quraydı, asirese shayır doretiwshiliginde jallanba miynet adamlarınıń obrazı ayrıqsha suwretlengen, maselen, shayırdın «Oraqshılar», «Shopanlar», «Kun qayda» shıgarmalarında jallanba miynet adamlarınıń ayanıshlı turmısı suwretlenedi.
Kúnxoja shıgarmalarında simvollıq suwretlew usılınan da ayrıqsha paydalana biledi, maselen shayırdın «Aq qamıs» qosıgı simvollıq lirikanıń juda shıyraylı ulgisi desek qatelespeymiz .
Tımsal formasında, yaki astarlı mazmunda qaharmanlardın ayrıqsha belgilerin korsetip beriw Kúnxoja doretiwshiligindegi «Sok sanar», «Jaw torgay», «Tuye ekensen» degen shıgarmalarında sawlelenedi.
Ozinin tuwılgan jerine suyispenshiligi shayırdın «Jaylawım», «El menen» shıgarmalarında korinedi hám shayır bul shıgarmalarında jaqsı turmıstın, abbat eldin idealın suwretleydi.
Kúnxoja turmıstagı qıyınshılıqlardı, awır qaygılı omir hadiyselerinen qutılıw jolların izleydi. Jaslardı oz garezsizligi ushın guresiwge shaqıradı, adil basshı bolıwdı, xalıqtı durıs basqarıwdı aytıp, «Nege kerek?» degen qosıgında ortaga ritorikalıq sorawlar taslap, bul sorawlarga juwaptı turmıstan izleydi.
Juwmaqlastırıp aytqanda, Kúnxoja shıgarmalarında XIX asirdegi omir shınlıgı, turmıs ozgeshelikleri hám sharayatlar teren sawlelengen.
Qadagalaw sorawları.
Kúnxoja doretiwshiliginıń ozgesheligi nede?.
Shayır qosıqlarındagı avtobiografiyalıq belgiler?.
Shayır shıgarmalarınıń tematikalıq ozgesheligi?.
Kúnxoja dóretiwshiliginiń tiykarin ápiwayi qaraqalpaq xalqiniń turmisin súwretlewshi shiǵarmalar quraydi, ásirese shayırdıń dóretiwshiliginde jallanba miynet adamlariniń obrazi ayriqsha súwretlengen, máselen, shayirdiń «Oraqshilar», «Shopanlar», «Kún qayda» shigarmalarinda jallanba miynet adamlariniń ayanishli turmisi súwretlenedi. Mısalı: “Shopanlar” qosıǵında:
Sarsılıp kúni-tún qoydıń izinde,
Qan qalmay sarǵayıp qızıl júzinde,
Qanlı jas qaplanıp eki kózinde,
Qula dúzde mınaw júrgen, shopanlar.

Iyninde jumırı salınǵan torǵa,

Meslerin arqalap qozǵalıp zorǵa,
Tósleri qayqayıp shıǵalmay qırǵa,
Asqar qumdı aralaǵan, shopanlar.

Sharıqtan shırmalıp eki ayaǵı,

Awır bolıp taldan kesken tayaǵı,
Awır sózge hám sarsılıp qulaǵı,
Qula dúzde qayǵıda júr, shopanlar.

Ústinde shapanı biytleri aǵıp,

Qanıń sorıp, arqasına ot jaǵıp,
Tiken kirip ayaǵınan qan aǵıp,
Etiksiz toǵayda júrgen, shopanlar.

Kimniń arqasın tayaqlar tilgen,

Birazınıń qolı otlarǵa kúygen,
Jası jetpey qıpsha beli búgilgen,
Sansız qoy keyninde júrgen, shopanlar.

Ata-anaları ólip jasınan,

Taz bolıp toraǵı aǵıp basınan,
Qızıl qum sel bolıp kózdiń jasınan,
Jay tabalmay júrgen mınaw, shopanlar.

Ash bolsa keynine ermey iytleri,

Tarıqqannan tarǵıl bolıp betleri,
Qus tútkendey tilkim-tilkim etleri,
Azaptan shıǵa almay júrgen, shopanlar.

Jetim bolıp sharǵa bolǵan boyları,

Artıq hámmelerden aqıl-oyları,
Qayısıp baqqanı baydıń qoyları,
Bir ılaqqa úsh jıl júrgen, shopanlar.

Qaynaǵan ıssıda qumlardı basıp,

Alańlap kózleri, aqıldan sasıp,
Qoyı jayılǵanda arqasın qasıp,
Kúni ushın júrgen ǵarip, shopanlar.

Belleri búgilip kózleri tınıp,

Jatalmay dem alıp bir maydan jılıp,
Topıraqqa bılǵanıp, terleri aǵıp,
Tóseksiz dalada jatqan, shopanlar.
«Shopanlar» qosıǵında shayır ash-áptadalıqtan betlerinen qanı qashıp, kúni-túni tınımsız asqar qumlardı aralaǵan jallanba miynet adamlarınıń turmısı sóz etiledi. Qosıqta shopanlardıń ayanıshlı awhalı kóz aldımızda ayqın sáwleleni- win tabadı. Mısalı, dúnyanıń barlıq ráhátinen bos qalǵan, elsiz qula dúzde júrgenlikten kózi tınıp, qulaǵı jaman sóz- den sarsılǵan, etleri qus tútkendey tilkim-tilkim bolıp, bet- leri tarǵıllanıp ketken, arqasın tayaq tilip, topıraqqa bılǵa- nıp, shań jutıp ıssıda da, suwıqta da tóseksiz dalada jatqan, kóz jasları menen Qızılqumdı sel etken shopanlar turmısınıń ayanıshlı kórinisin sheberlik penen kóz aldına keltiredi.
Kúnxoja shiǵarmalarinda simvolliq súwretlew usilinan da ayriqsha paydalana biledi, máselen shayırdıń «Aq qamıs» qosiǵi simvolliq lirikaniń júdá shiyrayli úlgisi desek qátelespeymiz. Timsal formasinda, yaki astarli mazmunda qaharmanlardiń ayriqsha belgilerin kórsetip beriw Kúnxoja dóretiwshiligindegi «Sók sanar», «Jaw torǵay», «Túye ekenseń» degen shiǵarmalarinda sáwlelenedi. Óziniń tuwilǵan jerine súyispenshiligi shayirdiń «Jaylawim», «El menen» shiǵarmalarinda kórinedi hám shayır bul shiǵarmalarında jaqsi turmistiń, abbat eldiń idealin súwretleydi. Kúnxoja turmistaǵi qiyinshiliqlardi, awir qayǵili ómir hádiyselerinen qutiliw jollarin izleydi. Jaslardi óz ǵárezsizligi ushin gúresiwge shaqiradi, ádil basshi boliwdi, xaliqti duris basqariwdi aytip, «Nege kerek?» degen qosiǵinda ortaǵa ritorikaliq sorawlar taslap, bul sorawlarǵa juwapti turmistan izleydi.
Kúnxoja İbrayım ulı qaraqalpaq klassik ádebiyatınıń kórnekli wákili dóretiwshiliginde miynet adamlarınıń obrazınıń sáwlenleniwi haqqında maǵlıwmatlar aytpastan aldın onıń ómiri haqqında qısqasha aytıp ócek, tuwılǵan waqtı hám ómiri tuwralı bizge kelip jetken anıq maǵlıwmat joq. Sońǵı izertlewler boyınsha shayır 1799-jılı tuwılıp, 1880-jılı qaytıs bolǵan. Shańarag`iniń kútá jarlı bolıwına baylanıslı awıllıq medresedegi oqıwın taslap bala gezinen baslap kisi esiginde xızmet etken. Kúnxojanıń ata-anası erterekte qaytıs bolǵan. Bul tuwralı ol óziniń «ármanda», «Ne bodım» qosıqlarında jarlılıqtıń ústine jetimliktiń azabı, sem`ya mashqalası qosılıp, óziniń ján-jaqlama turmıs qısqısına túskenin aytadı. Bolajaq shayır jas waqtınan ómiriniń aqırına shekem qaraqalpaq jarlılarınıń birewi bolıp awır turmıstı bastan keshiredi. Usı awır turmıs onıń mektebi de, ómir
Shayır ózi jasaǵan dáwirdegi turmıstıń kartinaların hár túrli formada súwretledi. Bul súwretlewde ol xalqımızdıń bay fol`klorlıq shıǵarmalarınan tvorchestvolıq túrde, ózinen basqa adam qaytalamaytuǵın etip sheberlik penen paydalanadı. Ol óziniń tvorchestvosında, sonday-aq shıǵarmalarınıń formaları boyınsha da Ferdawsiy, Nawayı, Maqtımqulılardıń shıǵarmalarındaǵı bay tájriybege súyenedi, qaraqalpaq xalqınıń ishki turmısına baylanıslı jańa lirikalıq shıǵarmalardıń formaların dóretti. Kúnxojanıń shıǵarmalarındaǵı qosıq túrleri oda, tárip, arnaw-bular jer júzlik ádebiyatta bir-birine jaqın bolıp keledi. Kúnxoja dóretiwshiligindegi tárip qosıqları onıń qJaylawımq qosıǵınan málim. Ol shıǵarmalarında turmısta bolǵan waqıyalardı ulıwmalastırıp juwmaq shıǵaradı. Bul belgili bir dáwirdiń talabınan kelip shıvqqan juwmaq bolıp tabıladı, sol juwmaq lirikalıq shıǵarmalardıń túri-tárip penen beriledi. Táriptiń tiykarǵı belgisi-turmıstaǵı hádiyselerdiń bayanlanıwı. Kúnxojanıń tórlik yaki rubayı formasında jazılǵan qosıqlarında «El menen», «Meniń kúnim» shıǵarmaları kiredi.
Kúnxoja dóretiwshiliginde jeke mápten kóre ulıwma xalıqlıq, jámiyetlik máp artıqmash turadı. Jámiyetlik máptiń artıqmashılıǵı Kúnxoja dóretiwshiliginiń tiykarǵı ideyalarınıń biri. Jámiyetlik mápti qorǵaw, húrmetlew sezimleri shayırdıń sociallıq kórsetiw, azatlıq teńlik ideyaları menen ushlasıp jatadı. Kúnxoja shıǵarmalarınıń jáne de bir belgisi-tuwılǵan elge súyiwshilik, xalıqqa xızmet etiw, ústem klasslarǵa óshpenlilik tuwxı menen tolı ekenliginde kórinedi. Onıń shıǵarmalarında qaharman obrazınıń jasalıwı jámiyetlik turmıstaǵıwaqıyalardı ashıp beriw principi menen tikkeley baylanıslı. ádebiyachı B.İsmaylov óziniń monografiyasında: «Kúnxoja tvorchestvosındaǵı baslı qaharmanlar-oraqshılar, shopanlar, balıqshılar, diyxanlar ekenligin kórsetti»³-dep jazadı. Bul obrazlardıń turmısı shayırdıń turmısı menen salıstırıladı. Onıń shıǵarmalarındaǵı qaharmannıń jasalıwınan bir ózgeshe evolyuciyanıń bar ekenıń kóremiz. Onıń dóretpelerindegi qaharman obrazınıń maqsetin kórsetetuǵın jarıq, báhár, kún, jaz sózleri tradiciyalıq obraz bolıp tabıladı. Bunday obrazlardı dóretiwde anıq túsindiriw ushın «tuman hám qarańǵı» sózlerin aladı. Derbederlik turmıs-qaharman obrazınıń ashıp berilgen.
Kúnxoja İbrayım ulı - qaraqalpaqlardıń Xorezmge kelip qonıslanǵannan keyingi birinshi shayırı, baqsısı, xalıq mápin jırlawshı klassik shayırı bolıp tabıladı. Kúnxojanıń ómirbayanı haqqındaǵı maǵlıwmatlar onıń "Jarımadım", "Jaylawım" qosıqlarında beriledi. Shayırdıń jasaǵan Qaraqalpaqstanıń arqa tárepi, Taxtakópir rayonı aymaǵı Aral teńiziniń boyları, Teris tóbe, Uzın qayır, Erjan ataw, Toqtas Mantıq boylarında bolǵan.
Sawat ashiwi. Kúnxoja dáslep Moynaqta, Jańadarya boyındaǵı mektep-meshitte oqıp sawat ashıp soń Qaraqum iyshan mediresesinde óz bilimin jetistiredi. Medresede ol diniy bilimler menen qatar tábiyattı, dúnyauıy ilimler menende shuǵıllanadı. Jáne de Xoja Axmet Yassawiy, Sulayman Baqırǵaniy, Suwpi Allayar, Nawayı, Fizuliy, Bedil, Maqtumqulı miynetleri menende tanısadı. Kúnxoja jetilik hám joqshılıqqa qaramastan medresede oqıwın dawam etip onı pitkeredi. Keyin óziniń awılında ustazlıq etip balalardı oqıtadı, mektep shólkemlestiredi. Ózi baqsıshılıqtı hám qıssaxanlıqtı uyrenedi, xalıq aldında kórkem shıǵarmalardı oqıp hám duwtar menen berip júredi. Duwtardı da jaqsı shertetuǵın sazende boladı.
Xiywa xanliǵi dáwiri. Tariyxıy maǵlıwmatlar boyınsha Madreyim Muxammed Raxim xan 1810-1825-jıllarda, Allaqulı xan 1835-1842 jıllarda, Mademin Muxammed Amin xan 1845-1855 jıllarda Xiywaǵa xanlıq etken. Shayır usı xanlardıń bárinde kórgen. Kúnxoja ómir súrgen jıllarda qaraqalpaq xalqı siyasiy, mádeniy, ekonomikalıq jaqtan awır jaǵdaylarda jasadı. Kúnxoja Aydos biy, Ernazar biy baslaǵan xalıq azatlıq kóterislerdiń báriniń de qatnasıwshı hám birden-bir ideologı bolǵan. Kóterilis jeńiliske ushraǵanda shayır "Kel, kel, Xoja ózine kel!", "Aydos biy keshti álemnene... Xojam, saǵan ne boldı?!" sıyaqlı shıǵarmaların jazdı hám xalıqtıń ruwxın kóterdi. Kúnxojanıń 1855-1856 jıllardaǵı Ernazar alakóz baslaǵan xalıq azatlıq kóterilislerin belsendilerinen biri bolǵanlıǵın Berdaq shayırda bılay tastıyıqlaydı "Ernazardıń zamanında Kúnxoja ótti"
Diniy kóz-qaraslari. Kúnxoja ózinen burınǵı ótken alım, ulama, shayır adamlardı júdá qádirlegen, olardı zıyarat etip turǵan. Máselen Xoja Axmet Yassawiy hám Hákim ata-Sulayman Baqırǵaniy áwliyelerine barıp zıyarat etken, olardıń shıǵarmaların qásterlep úyrengen. Kúnxoja mudamı allaǵa sıyınıp jasaǵan. İslam dini boyınsha kóp nárselerdi bilgen ulama adam bolǵan.
Qazaqstandaǵi miynetleri. Kúnxoja qazaq xalqınıń arasına barıp Aqtóbe átrapındaǵı awıllarda mektep ashıp qazaq balaların oqıtqan, qazaq xalqı arasında aǵartıwshılıq jumısların alıp barǵan. Qazaq xalqı Kúnxojanı tereń húrmetlegen. Kúnxoja Xorezmde, turkmen xalqı arasında qızıl orda xalqı arasında bolıp kóp jerlerdi, ellerdi kóredi, ilim uyretiwge ayrıqsha kewil bóledi. Qazaq xalqınıń klassik shayırı Sherniyaz Jarılǵas ulı menen túsedi. Quderi aqın menen de aytısadı.
Dóretiwshiligi. Xiywanıń xanı Mademin xan shayır, sazende, baqsı qıssaxan adamlardı jıynap talantlılardı sınaqtan ótkeredi. Xan saltanatın maqtatıw ushın jumıs shólkemlestiredi. Usıǵan Kúnxojada shaqırtıladı. Sonda ol óziniń belgili "Umıtpaspan", "Túye ekenseń" qosıqların dóretedi. "Túye ekenseń" qosıǵın jazıwda Sherniyaz aqınnıń shıǵarmalarınan úlgi aladı.
1873-jıl orıslardıń eldi ǵárezli etip baǵındırıwı 75 jasar shayırǵa da qattı tásir etedi. Kúnxoja zaman qıyınshılıqlarınan qısılıw, awır azap shegiwler haqqında bir qansha qosıqların jazıp bunda bári xanlıq, pachalıq basqarıw sistemasınan ekenligin uǵındıradı. Ulıwma Kúnxoja qaraqalpaq xalqınıń tariyxı, mádeniyatı ushın áhmiyetke bahalı miyraslardı dóretti.