Sug'D, So'g'd, Sug'ud Orta Aziyadaǵı qáddi. Tariyxıy -materiallıq wálayat. Dáslepki ret axomaniylar úrim-putaǵı wákilleriniń qoyatosh eslewler jazıwlarında Suguda formasında qáddi

SUG'D

SUG'D, So'g'd, Sug'ud Orta Aziyadaǵı qáddi. Tariyxıy -materiallıq wálayat. Dáslepki ret axomaniylar úrim-putaǵı wákilleriniń qoyatosh eslewler jazıwlarında Suguda formasında qáddi. Iran saltanatiga baǵınıqlı etilgen satrapliklardan biri, mámleket atı retinde belgilengen. Grek dáreklerinde — Sogdianoy. Bul forma grekler tárepinen sóz quramındaǵı — anaka — tiyislilik, tiyislilik mánisin bildiriwshi koefficient qosımshasın sóz ózegine qosıp jiberiwden payda bolǵan. Kitay dáreklerinde — Sulı. S.jazıwı estelikleri mámleket atınıń Sug'd yamasa Sg'ud formasında kórsetedi. Sug'dik yamasa Sg'udik, Sug'diyonak — Sg'udiyonak formaları «Sug'dga tiyisli», «Sug'diy» sıyaqlı mánislerde qollanıladı. Urta ásirlerde arap, farsı, turkiy derekler mámleket atınıń «Sug'd» formasında qollaydı.

«Sug'd» sóziniń mánisi fanda túrlishe aytib kelinedi. Mac, So'ch — G'G' Sóz — «kuymoq, janıw, porlamoq» dep anıqlama berngen. Bunnan Sug'dni «Múqaddes ilohiy órt (Zardushtiylik oyda sawlelendiriwine kóre) menen poklangan yer» sıyaqlı mániste aytıwǵa háreket etilgen (v. Tóbeashek). Taǵı bir túsindirmege kóre, «Sug'd» sózi joqarı ıǵallıqdaǵı, ónimli jer dep túsiniledi. Buǵan házirge shekem oypatlıq, suw jıynalatuǵın jer «S, Sug'ut» dep atalıwın dálil etip kórsetiledi. Avestola Sug'd mámleket atı retinde bir ret ushraydı. «Ardvisura Yashti» — («Obon Yasht») hám Ardvi (Amudarya ) Ishkata, Paruta, Mouri, Suguda hám Xvarazm tárep janbaǵıshlaytuǵın suwini eltadi, dep aytnadı. Avestoning videvdat naskida bolsa Axuramazda jaratqan iygilikli jurtlardan biri Gava dep ataladı hám onda sugdlar jasaydı dep kórsetiledi.

Sug'd mámleketi (paytaxtı — Samarqand, 645—654-y. larda Kesh) 3 tariyxıygeografik aymaqtı birlestirgen. Samarqand Si, Buxara Si hám KeshNaxshab Si. Hár 3 bólim óz-ara tábiy shegaraǵa da iye edi: Zarafshon taw dizbeleri Samarqand hám KeshNaxshab ortasın Karmanadan keyin Malik shóli Buxara hám Samarqand Sini ajıratıp turǵan.

Ullı jipek jolınıń oraylıq tarmaqları S arqalı ótken. Nátiyjede S xalıq aralıq sawda munasábetlerinde zárúrli orın tuta baslaǵan. Ullı jipek jolı boylap S sawdagerleriniń awılları, qalalarında bolsa olardıń máhelleleri payda bolǵan. Sug'd tili xalıq aralıq til rolin oynaǵan. Bul hal Kitay sayaxatshıları tárepinen Sug'dning shegaraları haqqında nadurıs qıyallar payda etgen (Syuan Szan).

Sug'd mil. av. 6—2—1-a. larda aldın axamoniylarga, keyininen Makedoniyalıq Aleksandr dúzgen saltanatga, onıń dawamshısı Salavk mámleketine, GrekBaqtriyaga baǵınıqlı bolǵan. Mil. av. 2—1-a. lardan baslap S óz ǵárezsizligin qayta tiklewge kiriwgen. Onıń oraylıq hám jergilikli teńgeleri soqqı urıw etińa baslaǵan. Sug'd ástesekin hár 3 bólekti óz átirapına toplaǵan konfederativ mámleket awqamına aylanıp barǵan.

Mil. 1 ming jıllıqtıń 1-yarımında Sug'd kushonlar, xioniylar, abdallar, kidarlar tásirinde bóle turıp, óz salıstırmalı ǵárezsizligin saklab keldi. Sug'd konfederatsiyasi mil. 6 -a. ortalarından 8-a. dıń baslarınasha siyasiy tárepten kúsheyip barǵan. Arab istilosining baslanǵısh dáwirinen (8-a. dıń 1 choragi), tap Sug'd patshası Turg'ar dáwiri aqırıǵa shekem (738—759 -y. lar) S óziniń konfederativ ózgeshelikin sakdashga háreket etken. Turg'ardan keyin Sug'dda ixshidlik siyasiy húkimet tugab, mámleket xalifalik quramına sińirilgen.

Ad.:S mir nova O. I., Ocherki ız istorii Sogda, M., 1971; Is'hoqov M., Sug'diyona tariyx kóshe kesispesinde, T., 1990 ; Is'hoqov M., Umıtılǵan patshalıqtan xatlar, T., 1992; Eshov B., Sug'diyona tariyxınan taxtalar, T., 2002.