Ózbekstan respublikasí joqarí HÁm orta arnawlí bilimlendiriw ministrligi nawayí MÁmleketlik kanshilik instituti

Molekulalar-aralıq ku’shler ximiyada u’lken a’h’miyetke iye, sebebi zatlardın’ fizikalıq qa’siyetleri (suyıqlanıw temperaturası, eriwshen’ligi, qattılıg’ı h’. t. b. ) usı ku’shlerge baylanıslı boladı.




Ion baylanis.
Ionli baylanis (ionic bond) - Ju’da’ bekkem baylanis bolip, teriselektrleniwshilik jag’inan bir-birinen keskin pariqlaniwshi atomlar o‘zara ta’sirlesiwinen kelip shig’adi.

Qarama – qarsi zaryadlang’an ionlardin’ elektrostatik tartiliw ku’shleri na’tiyjesinde payda bolg’an baylanisqa ion baylanis delinedi.

• 
  Ion baylanis tiykarinan tipik metallar menen tipik metall emesler arasinda payda boladi.
  
• 
  Tipik metallar – birinshi ha’m ekinshi bas gruppa metallari
  

Li, Na, K, Rb, Cs, Fr, Be, Mg, Ca, Sr, Ba, Ra

• 
  Tipik metall emesler – altinshi ha’m jetinshi gruppa metall emesleri
  

F, Cl, Br, I, O, S, Se, Te

Derlik da’wirlik kestedegi barliq elementlar tabiyatda basqa atomlar menen baylanisqan halda tabilg’an .Tek g’ana inertgazleri He, Ne,Ar, Kr, Xe, ha’m Rn basqa atomlar menen baylanispag’an. Birikpeleri ion yaki birikpeler halinda boliwi mu’mkin .Ionli birikpelerde elektron ko’shiwi mu’mkin. Ionlar arasinda bolatug’in baylanis ion baylanis delinedi. Biz ion birikpelerin ha’r ku’ni isletemiz duz halinda isletiletug’in NaCl ha’m ishimlik soda NaHCO ₃ , magnesiya suti Mg (OH) 2 yaki kalciy karbonati CaCO₃, asqazanda kislotaliq ko’terilgende qabil etiledi. Mineral qosimsha sipatinda temir(II)sulfat FeSO ₄ kaliy yod KI, Magneziya sulfat MnSO₄. Ayirim quyash qorg’aniw –cink oksidi ZnO ha’m qalayi (2) ftoridi SnF₂, tis pastasindag’i ftor jeliniwinin’ aldin aladi . Qimbat bahali taslar mineral dep atalatug’in ion birikpelerge misal boladi ha’m zergerlik buyimlarda isletiledi. Ma’selen toq kok ha’m qizillilari alyuminiy oksidinen jasalg’an Al₂O₃ . xromnin’ qizil temir ha’m titan ko’kte boladi .

Molekulyar birikpeler 2 yaki onnan ko’p metall emeslerden du’zilgen. Natiyjede bir birine kavolent baylanis arqali birigedi. Ko’p molekulyar birikpeler ionli du’ziliske iye. Ma’selen suw (H₂ O) ha’m karbonat angidrid CO₂ lerdin’ ekewi malekulyar du’ziliske iye. Molekulyar birikpeler aniq du’zilistegi atomlar gruppasinan iba’rat. Suw molekulasi 2 atom vodorod ha’m bir atom kislorodtan iba’rat. Ma’selen muzli chayg’a qumsheker qosqanin’izda molekulalar birlesedi . Basqa molekulalar propandi C₃H₈, alkogol C₂H₆O, antibiotik amocillin C₁₆H₁₉N₃O₅S₂, ha’m antidepressant Prozak C₁₇H₁₈F₃NO₂.

Ion baylanis ximiyaliq qa’siyetleri menen bir-birinen ju’da’ keskin pariqlanatug’in, elektrostatik tartisiw ku’shleri ta’sirinde ju’zege keletug’in eki element atomlari arasinda ju’zege keledi. Ion baylanis teriselektrleniwshiligi boyinsha keskin pariqlanatug’in atomlar arasinda payda boladi.

1916-jilda jaratilg’an Kassel teoriyasina tiykarlanip, har qaysi elementtin’ atomi ximiyaliq reaksiya waqtinda o‘zine elektron biriktirip aliwi yaki o‘zinen elektron shig’ariwi natiyjesinde o‘zinin’ sirtqi elektron qabatin 8 yaki 2 elektronli turaqli qabatqa aylandiriwg’a umitiladi. Atomnin’ elektron beriwi ha’m elektron qabil etiwi na’tiyjesinde qarama-qarsi zaryadlang’an ionlar payda boladi. Bul halatti natriy ftorid molekulasi payda boliwinda an’sat baqlawg’a mu’mkin boladi. Is² 2s² 2p⁶ 3s¹ du’zilisine iye bolg’an natriy atomi o‘zinin’ sirtqi elektron qabatindag’i (3s¹) bir elektronin an’satliq penen beredi. Natiyjede natriy atomi sirtqi qabatinda 10 elektron bar on’ iong’a aylanadi. Na - le = Na⁺ sol waqittin’ o‘zinde Is² 2s² 2p⁵ du’zilisine iye bolg’an ftor atomi o‘zine bir elektrondi qabil etip teris zaryadli iong’a aylanadi: F + le = F-, qarama-qarsi zaryadli ionlardin’ o‘zara birigiwi natijesinde bolsa natriy ftorid payda boladi. Demek, eki tu’rli zaryadlang’an ionlardin’ elektrostatik tartiliwi n’atiyjesinde payda bolatug’in ximiyaliq baylanis ionli baylanis delinedi.