Ózbekstan respublikasí joqarí HÁm orta arnawlí bilimlendiriw ministrligi nawayí MÁmleketlik kanshilik instituti

ÓZBEKSTAN RESPUBLIKASÍ JOQARÍ HÁM ORTA ARNAWLÍ BILIMLENDIRIW MINISTRLIGI
NAWAYÍ MÁMLEKETLIK KANSHILIK INSTITUTI

NÓKIS FILIALI

Dizimge alındı: № __________ «___» ________ 2021 jıl

«TASTIYIQLAYMAN» Oqıw isleri boyınsha direktor orınbasarı __________ D.Jumamuratov «___» _______ 2021 jıl

XIMIYA PáNINEN

1-kurs ushın
OQIW-METODIK KOMPLEKSI

Bilim taraw:	300 000 – Islep shıǵarıw hám texnika
Talim tarawi:	710100 - Islep shıǵarıw texnologiyaları
Talim bag’darlari:	60721500 – Kánshilik isleri
	60711400 – Texnologiyalıq processler
	60720800 – Mashinasazlıq texnologiyaları

NO’KIS– 2021

Pánniń ulgi oqıw dástúri Nawayı mámleketlik kanshilik instituti Keńesinde tastıyıqlanǵan (2021 “____” “____” daǵı “____” sanlı bayanlaması)

Dúziwshi:
N.B.Najimova	– NawMKI NF, «Tábiyiy hám ulíwma kásiplik pánler» kafedrası assistent oqıtıwshısı;
Pikir bildiriwshiler:
A.T.Kaipbergenov	– NawMKI NF,direktori “ Tábiyiy hám ulíwma kásiplik pánler” kafedrası dotsenti, ( DSc) Texnika pánleri doktori.
Z.K. Djumanova	– QMU “Fizikalıq hám kolloidlıq ximiya” kafedrası dotsenti, х.i.к.

Pánnıń oqıw metodikalıq kompleksi Nawayi mámleketlik kánshilik instituti Nókis filiali keńesiniń 2021 jıl «___»_________ №___ bayanlamasi menen tastıyıqlandı.

Tábiyiy hám ulíwma kásiplik pánler kafedrasí baslıǵı:

__________________

F. Xudoyberdiev.

OQIW-METODIK KOMPLEKSI QURAMÍ

№	Mazmunı	Betler
1.	Lekciya materialları
2.	Ameliy jumısları
3	Laboratoriya jumıslar
4	Óz betinshe jumıslar
5.	Glossariy
6.	Fan dasturi
7.	Ishshi oqıw dástúri
8.	Tarqatpa materiyallar
8.	Testler
10.	Paydalanǵan ádebiyatlar dizimi

XIMIYANÍŃ TIYKARǴÍ TÚSINIK HÁM NÍZAMLARÍ

1-Lekciya. Ximiya pánine kirisiw. Ximiya túsinigi. Tariyxıy hám ximiyanıń zamanagóy rawajlanıwı. Materiya hám háreket. Materiya hám hárekettiń baylanıslılıǵı.Ximiya-zatlar hám olardı túrli jaǵdaylarǵa aylanıwın túsintiriwshi pán.

Tayansh sózler: zat, atom, molekula, daltonidlar, bertoloidlar, materiya, proton, elektron, neytron, ion, allotropiya, valentlik, agregat jaǵdaylar, tıǵızlıq.

• Ximiya zatlar, zatlardıń qásiyetleri hám olardın bir-birine aylanıwın úyrenetuǵın pán.

Ximiya tábiyattaǵı barlıq janzattıń túrli kórinisleri ximiyalıq zatlardan quralǵanlıǵına tiykarlanǵan halda olardıń bir túrden ekinshi bir túrge ózgeriw nızamlıqların jáne qásiyetlerin úyreniwshi anıq pán bolıp esaplanadı. Ximiya pániniń predmeti barlıq tábiyǵıy hám sintetikalıq zatlar.

Tábiyattaǵı jer, suw, hawa, aspan deneleri, ulıwma, janlı hám jansız barlıq zatlar, kúndelikli turmısta paydalanılatuǵın úy-ruzıgershilik buyımları, azıq-awqat ónimleri, dári-darmaqlar, awıl xojalıǵı, sanaat jáne xalıq xojalıǵınıń artıqsha tarawlarında qollanılıp atırǵan ásbap-úskeneler, ulıwma, átirapımızdaǵı pútkil ximiyalıq zatlardan quralǵan.

Tábiyatta payda bolmaǵan, sintetikalıq jollar menen alınǵan polietilen, plastmassalar, dárilik zatlar, kapron, neylon sıyaqlı talshıqlar, avtomobil hám basqa texnikalıq qurallardıń kóplegen awısıq bólekleri sintetikalıq ximiyalıq zatlar bolıp tabıladı. Tábiyǵıy ham sintetikalıq ximiyalıq zatlardan ximiyalıq usıllar járdeminde insan organizmi ushın jasalma organlar, dári-darmaqlar, azıq-awqat ónimleri, kiyim-kenshekler, turmıs ushın zárúr bolǵan hár qıylı úskeneler, qurılıs materialları hám taǵı basqalardı tayarlawda keń qollanılmaqta. Bulardıń barlıǵı zatlardıń fizikalıq hám ximiyalıq qásiyetlerin úyreniw arqalı ámelge asırıladı.

Házirgi waqıtta ximiya xalıq xojalıǵında oǵada zárúrli rol oynaydı. Tábiyattan tek shiyki ónim, ruda, taskómir, neft hám basqada zatlar alınıp atır. Tábiyiy shiyki ónimdi ximiyalıq jol menen qayta islep xalıq -xojalıǵı ushın zárúr mineral tóginler, pestitsidlar, metallar, plastmassalar, boyawlar, dárilik zatlar hám basqalar tayarlanadı.

Házirgi zaman ximiyası xalqımız ómiriniń párawanlıǵın kóteriwge hár tárepleme járdem berip atır.

Ximiya páni tábiyiy materiallardı tejep isletiw, óndiristiń qosımsha ónimleri hám shıǵındılarınan paydalanıw máseleleri menen de shuǵullanadı. Túrli zatlardı payda etiwdiń zamanagóy jańa nátiyjeli usılların tabadı hám taǵı basqa. Bunda dáslepki ilimiy tekseriw institutları hám laboratoriyaları dúzildi, olar ximiya páni hám ximiya sanaatınıń rawajlanıwda zárúrli rol oynadi.

Ekinshi jáhán urısınan aldınǵı bes jıllıqlar dawamında burınǵı birlespede qúdiretli

ximiya sanaatı qurıldı. Watanımızda tabılǵan fosforli hám kaliyli duz kánleri

tiykarında taw-ximiya kombinatları, mineral tóginler, sintetik kauchuk, kalsiy karbid, plastmassalar, texnika maqsetlerinde isletiletuǵın rezina buyımlar islep

shıǵarılatuǵın kárxanalar qurıldı. Jasalma talshıq, boyaw, dárilik zatlar hám kinoplyonkalarınıń jańa túrleri islep shıǵarıw jolǵa qoyıldı.

Ekinshi jáhán urısınan keyingi jıllarda ximiya sanaatınıń azotlı tóginler, kaliyli tóginler, plastik massalar, xlor jáne onıń tuwındıları islep shiǵarılatuǵın organikalıq sintez tarmaqları biraz keńeydi.

Ximiyalıq talshıqlar, sintetik etil spirt, awıl xojalıq zıyankeslerine qarsı isletiletuǵın organikalıq preparatlar hám basqada zatlar islep shıǵarıw jolǵa qoyıldı. Onıń ushın bir qansha jańa kárxanalar qurıldı hám porlardıń kópi jetilistirildi. Radiotexnika, elektrotexnika, aviatsiya, avtomobil sanaatlarında hám sanaattıń basqa tarmaqlarında isletiletuǵın sintetik materiallardıń túri hám de olardı islep shıǵarıw kópeytirildi. Jańa sintetik materiallar tábiyiy materiallardıń ornın basıp ǵana qalmay, olardı isletiw 5 nátiyjesinde sanaattıń kóp ǵana tarmaqlarında óndiristiń texnika dárejesin kóteriw ushın keń jol ashıladı.

Mámleketimiz ximiya sanaatın kóteriw viskoza, kapron, atsetat talshıqlar, sonıń menen birge, lavsan, nitron, xlorin hám basqa sintetik talshıqlar islep shıǵarıwdı kópeytiriwge múmkinshilik jaratıp berdi. Olardan texnikalıq buyımlar hám xalıq tutınıw buyımları, gezlemeler, trikotaj, poyafzal tayarlaw múmkin bolıp qaldı hám taǵı basqa.

Mámleketimiz xalıq xojalıǵınıń ximiyalastırıw sanaatı hám awıl xojalıǵınıń barlıq tarawlarında islep shıǵarıwdıń ximiyalıq usıllarınan keń kólede paydalanıwdı támiyinlep berdi. Awıl xojalıǵın ximiyalastırıw hár túrlı agrotexnikalıqa ilajları menen birge ámelge asırılǵanda paxtashılıq zúráátliligi hám sharwashılıq jemisdarlıǵı joqarı dárejede artadı.

Házirgi zaman ximiyası xalqımızdıń párawanlıǵın kóteriwge hár tárepleme járdem berip atır. Burınǵı birlespediń basqa respublikaları sıyaqlı Ózbekstanda da

ximiya páni hám ximiya sanaatı rawaj taptı.

Biziń respublikamızda bir neshe ilimiy izertlew institutları, Pánler Akademiyasınıń ximiya, bioorganika, ósimlik zatlar ximiyası, neft hám gaz hám de taǵı basqa institutlarında, onlap joqarı oqıw orınlarınıń kafedralarında, mashqalalı laboratoriyalarında ximiya pániniń tarmaqları taraqqiy etdi.

Respublikamızda bul tarawda ullı ilimpazlar (O. S. Sadıqov, S. Yu. Yunusov, K. S. Ahmedov, M. N. Nabiev, X. U. Usmonov, Yo. Yu. Aliev, Sh. T. Tolipov,X. R. Rustamov, M. A. Asqarov, A. S. Sultanov hám basqalar ) jetisip shıqtı.

Ǵárezsizlik jıllarında Ózbekstannıń bir qansha qala hám aymaqlarında ximiya kárxanaları, zavodları qurıldı. Shortan gaz ximiya kompleksi, Ústúrt gaz ximiya kompleksi, Chirchiq elektrokimyo kombinatı, Navaiy azot kárxanası, Samarkand keramika zavodı, Ferǵana azot kárxanası, Almalıq, Qoqan ximiya zavodları, Muborak Neftni qayta islew zavodı, Qońırat soda zavodı, Dıyxanabad kaliy zavodı hám basqalar, xalıq xojaligini kerekli ónimler menen támiyinlep kelmekte.

Ximiya pániniń tariyxı.

Ximiya pánide basqa pánler sıyaqlı insaniyattıń ámeliy iskerligi nátiyjesinde payda bolǵan. Insan jasaw quralların izlep tapar eken, túrli hádiyselerdiń sebeplerin az-azdan úyrenip, zatlarda bolatuǵın ayrım ózgerislerden paydalanıw jolların izlep taptı; insanlar kóp paydalı materiallar payda etiwdi, rudalardan metalldı suyıqlandırıp alıw, hár túrlı eritpeler tayarlaw hám olardan paydalanıw, shıyshe pısırıw hám olardan túrli buyımlar soǵıwdı erteden bilgen.

Áyemgi Mısırda ximiyalıq processlerden paydalanıwǵa tiykarlanǵan kóp ǵana kásip iyeleri eramızdan aldın rawajlandırǵan edi. Mısrlıqlar temir rudasınan temirdi suyıqlandırıp alıw, reńli shıyshe, teri ónimlerin payda etiw, ósimliklerden dáriler, boyawlar, xosh iyisli zatlar ajıratıp alıw hám basqalardı da biler edi.

Ximiyanıń payda bolıwı hám rawajlanıw tariyxın, tiykarınan, tómendegi bes dáwirge bóliw múmkin:

1. Alximiyadan aldınǵı dáwir. Insaniyat jámiyetinde mádeniyat baslanǵan waqıttan IV ásrge shekem bolǵan dáwir. Bul dáwirde ámeliy bilimler ulıwmalastırıldı.