Ózbekstan respublikasí joqarí HÁm orta arnawlí bilimlendiriw ministrligi nawayí MÁmleketlik kanshilik instituti

Ximiyalıq baylanıs -elektron bultlarının’ bir-birin qaplawı menen atomlar arasında o’z-ara tartılısıw payda bolıwı na’tiyjesinde sistemanın’ ulıwma energiyasının’ kemeyiwi.

Ximiyalıq baylanıstın’ payda bolıwında atom orbitallarının’ bir-birin qaplawı na’tiyjesinde gibridlengen orbitallar payda boladı.

Eger,orbitallardın’ bir-birin qaplawı atom yadroların biriktiriwshi ko’sherdin’ bir ta’repinen bolsa -baylanıs payda boladı.

Mısalı,

s-s p-p
s-p d-d

Eger,orbitallardın’ bir-birin qaplawı atom yadroların biriktiriwshi ko’sherdin’ eki ta’repinen bolsa -baylanıs payda boladı.

p-p d-p d-d

Ximiyalıq baylanıstın’ joqarıda keltirilgen - h’a’m -baylanıstan basqa to’mendegi tu’rleri bar: kovalentli (polyarlı, polyarlı emes, donor-aktseptorlı), ionlıq, metallıq, vodorodlıq baylanıs.

Elektron jupları ja’rdeminde payda bolatug’ın baylanıs kovalentli baylanıs dep ataladı.

Bir qıylı atomlar arasında payda bolatug’ın h’a’m elektron jupları eki atom ushın da bir qıylı aralıqta jaylasqan bolsa, polyarlı emes kovalentli baylanıs payda boladı. Mısalı, H₂, CI₂, O₂, F₂, J₂, O₃, N₂, NCI₃ h’.t.b.

Polyarlı emes baylanıs elektr terisligi birdey bolg’an atomlar arasında payda boladı.

Eger, ximiyalıq baylanıstın’ payda bolıwında elektron jubı bir atomnan ekinshi atomg’a qaray jıljıg’an bolsa polyarlı kovalentli baylanıs payda boladı. Polyarlı baylanıs elektr terisligi bir-birinen biraz parıq qılatug’ın atomlar arasında payda boladı. Mısalı, H₂O, NH₃, HF h’.t.b.

Kovalentli baylanıstın’ xarakterli o’zgesheliklerinin’ biri onın’ toyınıwshan’lıg’ı h’a’m bag’ıtqa iye bolıwı.

Kovalentli baylanıstın’ toyınıwshan’lıg’ı ximiyalıq o’z-ara ta’sirlesiwde tek g’ana sırtqı energetik bag’analarda elektronlardın’ qatınasıwına tiykarlang’an.

Mısalı,

Atomlardın’ elektron bultları fazada ma’lim bir bag’ıtqa iye boladı. Elektron bultlarının’ bir-birin qaplaw zonası ta’sirlesiwshi atomlarg’a salıstırg’anda ma’lim bir bag’ıtqa iye boladı. Sol sebepli kovalentli baylanıs bag’ıtqa iye boladı.

Kovalentli baylanısqa iye molekulalar ushıwshan’, to’men temperaturada qaynaytug’ın h’a’m ku’shli baylanıs energiyalarına iye boladı.
 Kovalentli baylanis. O’zaro ta’sir etiwshi atomlar elektron bulitlarinin’ uliumalasiw esabinan ju’zege keletug’in baylanis kovalentli baylanis delinedi. Kovalentli baylanisti tu’sindiriwdin’ 2 usili bar. Olar: valent baylanis usili (VBU), molekulyar orbitallar usuli (MOU). Kovalent baylanısda oz-ara baylanısqan atomlar orbitallarınıń bir-birin qaplawı natiyjesinde 2 turli ximiyalıq baylanısıw payda boladı: