Ózbekstan respublikasí joqarí HÁm orta arnawlí bilimlendiriw ministrligi nawayí MÁmleketlik kanshilik instituti

Download 13,48 Mb. bet 24/125 Sana 17.01.2022 Hajmi 13,48 Mb. #380248

Bog'liq
OMK Ximiya-21j

Bu sahifa navigatsiya:

• Atomlıq radiuslar.

Tayansh sózler: dáwirlik sistema, dáwirlik nızam, dáwirler, gruppalar, tıykarǵı gruppalar, qosımsha gruppalar, tártib nomer, massa sani, yadro zaryadi

Ximiya pán retinde XVIII—XIX ásirlerde qáliplesken bolsa da, bul pánniń tiykarları eramızdan aldın áyyemgi Grekistonda jasap dóretiwshilik etken Levkipp, Demokrit, Epikur sıyaqlı tábiyatshi ilimpazlar hám de VIII—XI ásirlerde jasap ótken ullı babalarımız : Ahmad al-Farg'oniy, Abu Bakr Muhammad ibn Zakariyo Ar-Roziy, Abu Ólshem hám uyqassız qara sóz benen jazılǵan kórkem shıǵarma Forobiy, Abu Rayhon Beruniy, Abu Ali ibn Sino sıyaqlı ensiklopedist ilimpazlar tárepinen qoyılǵan. Buǵan baylanıslı olardıń jazıp qaldırǵan ilimiy dóretpelerinde keltirilgen maǵlıwmatlar zárúrli áhmiyetke iye esaplanadı.

İlimge 1661 jıldan R.Boyl tárepinen element tu’sinigi engizilgennen berli bul tu’sinikke anıqlama beriw h’ám elementlerdi jiklew ko’pshilik alımlar tárepinen alıp barıldı. Lekin element tu’siniginiń dál anıqlaması h’ám ximiyalıq elementlerdiń ko’pshilik qásiyetleriniń olardıń massasına g’árezliligi tek D.İ.Mendeleev tárepinen anıqlandı. XIX ásirdiń ortalarına kelip 63 element málim boldı h’ám olardıń ko’pshiliginiń fizikalıq jáne ximiyalıq qásiyetleri u’yrenligen edi. Bulardıń jeke qásiyetlerinen tısqarı toparlıq qásiyetleride anıqlang’an edi. Mısalı, siltili metallarda ku’shli tiykarlıq qásiyetler, galogenlerde bolsa, ku’shli kislotalı qásiyetler bolatug’ınlıg’ı málim boldı. Ko’pshilik elementlerdiń qásiyetlerin sıpatlawshı shamalardıń ishinde elementtiń atomlıq massası menen valentligi ayrıqsha áh’miyetke iye ekenligide belgili edi. Toplang’an ko’p faktlı materialdı sistemag’a salıw záru’rligi ju’zege keldi. Sistemalasıtrıw ushın ximiyalıq elementlerdiń qásiyetleri menen olardıń salıstırmalı atomlıq massası arasındag’ı baylanıstı anıqlaw záru’r degen pikir ko’pshilik alımlar tárepinen ortag’a taslandı.

XIX ásirdiń 60-jıllarında ximiyalıq elementlerdi sistemalastırıwdıń 50 ge jaqın variantları islendi. 1829 jılı İ.Debereyner tiadalar nızamı boyınsha elementlerdi u’shlik toparg’a biriktirdi. 1862 jılı de-Shankurtua tsilindr tipinde elementlerdi jaylastırıw menen uqsas elementlerdiń bir vertikal, tuwrı ornalasatug’ınlıg’ın taptı. 1865 jılı Nyulends oktavalar nızamın ashtı. Bul nızamg’a muwapıq elementlerdiń qásiyetleri h’ár bir 7 elementten segizinshige o’tkende tákirarlanatug’ını anıqlandı.

1864- 1868 jılları L.Meyer tárepinen elementlerdiń jaylastırılıwınıń h’ár tu’rli kesteleri járiyalandı. Bunda birinshi márte dáwirler ko’rsetildi. Lekin, L.Meyer kestesinde ko’pshilik belgili elementler kirgizilmey qaldı yaki o’zleriniń h’aqıyqıy orınında jaylaspadı.

Ximiyalıq elementlerdiń periodlıq kestesiniń zamanagóy kórinisi

1864- 1868 jılları L.Meyer tárepinen elementlerdiń jaylastırılıwınıń h’ár tu’rli kesteleri járiyalandı. Bunda birinshi márte dáwirler ko’rsetildi. Lekin, L.Meyer kestesinde ko’pshilik belgili elementler kirgizilmey qaldı yaki o’zleriniń h’aqıyqıy orınında jaylaspadı. Ximiyalıq elementlerdiń durıs ornalastırılg’an kestesi 1869 jılı D.İ.Mendeleev tárepinen járiyalandı h’ám usı jılı dáwirlik nızam ashıldı. Bul nızam h’ázir to’mendegishe táriplenedi: Ápiwayı zatlardıń qásiyetleri, sonday-aq elementler birikpeleriniń formaları menen qásiyetleri elementlerdiń atomlıq massalarınıń shamasına dáwirli ráwishte baylanıslı.

D.İ.Mendeleev o’zinen aldıńg’ı ilimpazlarg’a eliklep ximiyalıq elementlerdi olardıń atomlıq massalarınıń o’sip barıw tártibinde jaylastırıw menen sheklenbedi. Kerisinshe sol gezde qáte anıqlang’an atomlıq massalardı bazıbir elementler ushın (Be, Ce, In, Th, ) ushın o’zgertti.

Dáwirlik sistemada endi ashılıwı tiyis bolg’an 12 element ushın orın qaldırıp qoydı, solardan u’sh elementtiń (Ga, Sn, Ge) ashılıwın h’ám olardıń qásiyetlerin dál anıqlap aldın boljadı. Házirge málim bolg’an 108 elementtiń 45 dáwirlik nızam ashılg’annan sońg’ı dáwirde tabıldı. Dáwirlik sistemanıń strukturası. Dáwirlik sistema 7 dáwir, 8 topar h’ám 10 qatardan ibarat. Sistemanıń dáwiri dep siltili metallardan baslanıp inert gaz benen tamamlanatug’ın elementler qatarına aytıladı.

Dáwirdiń nomeri sırtqı elektronlıq qáddiniń bas kvant sanınıń mánisi menen mas keledi. Birinshi dáwirden basqa h’ár bir dáwir tiplik metall menen baslanadı. Dáwirde elementten elementke o’tkende shepten ońg’a qaray metallıq qásiyetler áste aqırın to’menleydi hám biymetallıq qásiyetler joqarılaydı. Galogenler tiplik biymetallar bolıp tabıladı. Hár bir dáwir tiplik metallardan tiplik biymetallardı ajıratatug’ın inert gaz benen tamamlanadı. Elementler sistemasında to’rtinshi h’ám besinshi dáwirler 18 elementten ibarat.

Birinshi h’ám ekinshi dáwirlerden o’zgeshe bul dáwirler elementlerdiń u’steme dekodalarına (onlıqlarına) iye. U’steme dekodalardıń elementleri 21Se - 30Zn, 39J - 48Cd, 57La, 72Hf - 80Hg h’ám to’rtinshi u’steme dekodanıń eki elementi 89Ac 104Ki (qosımsha) janapay toparshılardı payda etedi h’ám o’tpeli elementler dep ataladı. Olardıń du’zilisiniń xarakterli o’zgesheligine d-orbitallardıń elektronlar menen shalama-shekki tolıwı jatadı. Dáwirlerde u’steme dekadalardıń bolıwı saldarınan tiplik metallar tiplik biymetallardan 6 elementten emes, al 16 elementten ajıralıp turadı.

Usıg’an baylanıslı u’lken dáwirlerde (4 h’ám 5) qońıslas elementler ximiyalıq qásiyetleri boyınsha kishi dáwirlerdegige qarag’anda ádewir kishirek parıq qıladı.

6-dáwirde u’steme dekada lantannan (Z=57) baslanadı, al tseriyde (Z=58) kelesi elektronnan 4f-orbitalda jaylasadı. 4forbitallardıń elektronlar menen tolıwı lyutetsiyde tamamlanadı. 4forbitallardıń tolıwınan keyin g’ana 5d-orbitallardıń qalg’anlarına elektronlar jaylasadı. Tamamlanbag’an 7- periodta usı taqılette du’zilgen. Bunda u’steme dekadanıń tek eki elementi (aktiniy h’ám kurchatoviy) g’ana belgili. Qatar turg’an f elementler ximiyalıq qásiyetleri boyınsha bir-birinen ju’dá az parıqlanadı.

Bul f-elementlerdiń elektronlıq strukturalarındag’ı parıq sırttan u’shinshi elektronlıq qabatta bayqalatug’ınlıg’ı menen tu’sindiriledi.Qısqa dáwirlerden uzın dáwirlerge o’tkende qońısı elementler arasındag’ı uqsaslıqtıń artıwı tek d- h’ám f- elementlerde emes, al relementlerde de bayqaladı.Mısalı, eger S h’ám N arasında uqsaslıq ju’dá az bolsa, Pb h’ám Bi geybir qásiyetleri boyınsha ju’dá jaqın. Elementlerdiń toparlarg’a jatqızılıwı h’ám toparlarg’a bo’liniwi eki sırtqı elektronlıq qabattıń strukturasına baylanıslı ámelge asırıladı. Sırtqı qabattag’ı elektronlardıń maksimal mu’mkin bolg’an sanına muwapıq dáwirlik sistemada elementler segiz toparg’a ajıratılg’an.

Bas toparshılardı s- h’ám r- elementler quraydı, olar tiplik elementlerden baslanadı. 8- topardıń bas toparshası geliy elementinen baslanadı. Vodorodtı 7- toparg’a jatqızıw ko’p tárepinen durıslıqqa jaqın keledi. U’steme dekadalardıń elementleri janapay toparshalardı payda etedi. 8-topardıń janapay toparshasına mınaday triadalar (u’shlikler) kiredi: Ge, So, Ni; Ri, Rh, Pd; Os, Ir, Pt. Hár bir toparda bas jáne janapay toparshalardıń elementleri o’zleriniń qásiyetleri boyınsha ajıralıp turadı. Bul parıq ásirese 1,2,4 h’ám 8 toparlarda ju’dá ku’shlirek seziledi. Dáwirlik sistemanıń ortasındag’ı bas jáne janapay toparshalardıń elementleriniń qásiyetleri o’z-ara jaqınlasadı. Qásiyetlerdiń jaqınlasıwı 3 h’ám 4 toparlarda basımlaw boladı. Dáwirlik sistemadag’ı ju’dá ko’p elementlisi 3-topar, sebebi og’an 4f hám 5f - elementler kiredi. D.İ.Mendeleev tárepinen dáwirlik nızam qálpinde táriyplengen jáne dáwirlik sistema tu’rinde ko’rsetilgen ximiyalıq elementlerdiń sistematikası tiykarında atomlardıń elektronlıq du’zilisi menen anıqlanadı, al elektronlıq du’zilis yadro zaryadınıń funktsiyası bolıp tabıladı. Atomnıń massası tiykarında yadroda jámlengen bolg’anlıqtan dáwirlik nızamg’a Mendeleevtiń bergen anıqlaması atomlıq massa menen baylanıslı boldı.

Atomlıq radiuslar. Atomlar menen ionlardıń radiusları ju’dá áh’miyetli sıpatlama esaplanadı. Ximiyalıq elementlerdiń atomlıq radiusları elementtiń tártip nomerine g’árezli ráwishte dáwirli o’zgeredi. Siltili metaldan galogenge deyin kishireyip, kelesi siltili metaldıń atomlıq radiusı tag’ı u’lkeyedi h’ám aldıńg’ı metal atomınıń radiusınan u’lken boladı. Mısalı, natriy atomı 0,186 nm, magniy - 0,16 nm , xlor - 0,099 nm radiusqa iye, al kaliy atomınıń radiusı u’lkeyip 0,231 nm teń boladı. Solay etip, radiuslardıń o’zgerisindegi ulıwma nızamlıq qáddishelerdiń (s-, r-, d- yaki f- ) elektronlar menen tolıw shegarasında atomlıq radiuslardıń qádedegidey kishireyiwinde sáwlelenedi. Bul máselen, siltili h’ám siltili-jer metallarında, galogenlerde h’ám t.b. bayqaladı. 4s- element kaltsiy h’ám 4r- element galliy arasında on 3delementtiń bolıwı saldarınan galliy atomınıń radiusı (0,122 nm) alyuminiy atomınıń radiusınan (0,143 nm) kishi boladı. d- element skandiy atomınıń radiusı (0,16 nm) bolsa, alyuminiy atomınıń radiusınan u’lken. Sonlıqtan galliydiń ximiyalıq qásiyetleri B - Al - Ga qatarınan tu’sip qaladı, kerisinshe B, Al, Ga - r- elementler, al Se - delement bolıwına qaramastan, skandiydıń qásiyetleri B - Al - Se qatarına tuwrı keledi

Download 13,48 Mb.

Do'stlaringiz bilan baham: