|
A = Z + N
Proton menen neytronlardi yadroda uslap turiwshi krishler yadro kushleri dep ataladi. Bular júdá qısqa araliqta (10-15 m atirapmda) tasir etiwshi ogada úilken krishler bolip, iyteriw krishlerinen úilken boladi.
Bir qıylı ximiyalıq elemetlerdiń yadro zaryadları birdey, biraq massası hár qıylı bolǵan atom túrleri izotoplar dep ataladı.
Maselen, vodorodtıń protiy, deyteriy hám tritiy atlı izotopları tomendegishe boladı:
Barliq ximiyaliq elementlerdin izotoplan bar. Maselen, kislorodtin massa sanları
bolgan izotoplan bar:
A
rgonnin izotopları:
K
aliydiń izotopları:
Tabiyiy elementler arasında massa sanları óz -ara teń, biraq yadro zaryadları hár qıylı bolǵan elementler izobarlar dep ataladı.
Bunday bolekshelerge mısal etip atom massaları 40 ǵa teń bolǵan kaliy hám argondı, atom massaları 54 ke teń bolǵan xrom hám temirdi, atom massaları 123 ge teń bolǵan surma hám tellurlardı keltiriwimizge boladı.
Atomlar yadrosinda neytronlar sam birdey bolgan molekulalar izotonlar dep ataladi. Elektronlar sam birdey bolgan atom (molekula yaki ion) boleksheler izoelektronlar dep ataladı.
Izotonlarga mısallar
Atom yadrosindagi proton ham neytronlardin oz ara tasirinde tort tiykargi process bayqaladi:
1. Elektron qulaw; 3. Pozitron qamtip aliw;
2. Pozitron ajiraliw; 4. Elektron ajiraliw;
1.Atom yadrosindagi 1 proton menen 1 elektronnıń tartiliwi natiyjesinde protonnan neytron payda boliwi, yagmy elektron qulaw boladı. Bul jagdayda tartip nomeri bir birlikte kemeyedi, massa sanı bolsa ózgermeydi.
2. Neytronnan proton payda boliw bansi, yagmy pozitron qamtip aliwda atommn massa sam ozgermeydi, zaryadi bolsa bir birlikke artadi:
3.Elektron ajiraliw (neytronmri protonga aylamwi) barisinda atom massasi ozgermeydi, zaryadi bolsa bir birlikke artadi
1
919 jilı E.Rezerford 1 ret protondı ashtı.
1
932 jılı E.Rezerford shakirti D.Chedvik neytrondı ashtı.
1897 jılı ang.ilimpazı Djon Tomson elektrondi(é) ashtı
Elektron zaryad mánisin birinshi ret amerikalı ilimpaz R.Milliken anıqladı.
Elektron zaryadı teris (-) zaryadqa iye bolıp, elektron zaryadınıń birligi kulon.
Sovet ilimpazi Ioffe Avram tábiyatta bólinbeytuǵın eń kishi hám zaryadqa iye bolmaǵan bóleksheni elektron dep atadı.
Yadro reakciyalar tabiyatta hám jasalma turde boladı. Tabiyiy yadro reakciyalari redioaktiv elementlerdiń boleklerge bóliniwi natiyjesinde boladı. Radioaktiv elementler ózinen α -, β -, γ - nurlar shıǵarıp, basqa element yadroların payda etedi.
1895-jılı nemets ilimpazi K.Rentgen
X rentgen nurların ashtı.
1896-jılı frantsuz alımı A.Bekkerl radioaktivlik qubılısın ashtı.
Ol uran duzlarınan rentgen nurlarına uqsas nurlar shıǵatının anıqladı.
1898-jıl frantsuz alımları Mariya Kyuri Skladovskaya- Per Kyuri menen radioaktivlik usıl menen radiy Ra hám platoniy Po elementin ashtı.
Bul element uranǵa uqsas,hatte onnanda kóp nur shıǵaratuǵınlıǵı anıqlanǵan.
Bul xizmetleri menen Nobel sıylıǵın alǵan.
|
|
jılı E.Rezerford nyrlardıń 3- túri bar ekenligin anıqladı.Nurlardıń 3 túri bar
Oń zaryadlı nur α (alfa)
|
α nurlar oń 2 zaryadlı bóleksheler bolip, massası 4 geliy birligine teń. α-bóleksheleri zatlarǵa basqa bólekshelerden kóre ańsatlaw jutıladı.α-nurlardıń tezligi 15000 km/sek den 30000 km/sek ge shekem jetedi.α -nurlamw (α -bolekshe) teris zaryadli boleksheler bolip, geliy yadrosma tuwra keledi. Kushli ionlanıw qasiyetine iye bolip, 0,01 mm den kem qalıńlıqtaǵı metall tosiqlarınan ote aladı
|
Teris zaryadlı nurβ (betta)
|
β-nurlar katod nurları sıyaqlı elektronlardan ibarat, Sol sebepli olar elektr maydanında oń polyar tárep burıladı. Bul nurlardıń tezligi hám energiyası túrlishe bolib, 300 mıń km/sek ga jaqın β -nurlanıw (β -bólekshe) teris zaryadlı (-1) bolıp, elektronlar aǵınan ibarat, 0,01 m qalıńlıqtaǵı tosıqtan óte aladı.
|
Neytral zaryadlı nur γ (gamma)
|
γ -nurlar zaryadsız bóleksheler bolıp, tolqın uzınlıǵı rentgen nurlarınan da kishi, sonlıqtan, hár túrli zatlardan ótiw qásiyeti rentgen nurlarınan joqarı y- nurlamw rentgen nurlarına uqsaǵan bolıp, kushli ótiw (siniw) qasiyetine iye; 0,1 m qalinliqtagi tosiqtan ote aladı. Atom yadrosindaǵı energiya kemeyedi, lekin massası hám zaryadı ózgermeydi.
|
1899 jılı E.Rezerford
α (alfa)-geliy atom yadrosı ekenligin dáliyledi.
|
|
1899 jılı francuz Bekkeril β nurlar elektronlar aǵımı ekenligin dáliyledi.
| |
1900 jılı francuz alımları
γ (gamma) nurlardı anıqladı,bul nurlar elektromagnit tolqınlar ekenligin dáliyledi
|
|
11 P proton -- protiy
|
neytron-- 01 γ gamma
| | |
0 0 -- neytrino
|
Radioaktiv- latınsha soz bolıp, (radio-nur shıǵaraman), (aktovus- hareketsheń, aktiv)-Aktiv nur shıǵarıwshı degendi bildiredi.
Mariya Kyuri Skladovskaya- Per Kyuriler
Ximiyalıq elementlerdiń izotoplarınıń yadrolarınan turli mayda bóleksheler hám nurlar shıǵarılıp, basqa túrdegi yadrolaraǵa aylaniwı radioaktivlik dep atadı.
Barlıq izotopları radioaktiv bolǵan ximiyalıq elementler radioaktiv elementler delinedi.
Radioaktiv elementler radioaktiv nurlar shıǵarıp basqa element izotoplarına yamasa usı elementtiń óziniń izotopına aylanadı. Bunday hadiyseler yadrolıq reakciyalar d/a.
Do'stlaringiz bilan baham: |
