|
Qaraqalpaq tiliniń dialektlerinde sózlerdiń morfologiyalıq usıl
arqalı jasalıwı
1. Atlıqtıń jasalıwı.
Dialektte atlıqlar qaraqalpaq ádebiy tilindegi
sıyaqlı morfologiyalıq
(
affiksaciya, sóz qosılıw, abbreviaciya),
leksika - sintaksislik, morfologiya - sintaksislik hám leksika -
semantikalıq usıllar arqalı jasaladı. Dialektte morfologiyalıq usıldıń
affiksaciya hám sóz qosılıw (quramlı, birikken) hám leksika -
semantikalıq usıllar arqalı jasalǵan atlıqlar ádebiy tildegiden
ózgeshelikleri menen parıqlanadı.
1. Atlıqtıń affiksaciya usılı arqalı jasalıwı.
Qaraqalpaq tiliniń
dialektlerinde affiksaciya usılı arqalı atawısh sózlerden hám
feyillerden atlıqlar jasaladı. Sonlıqtan da, atlıqtıń affiksaciya usılı
arqalı jasalıwın qaraqalpaq ádebiy tilindegi sıyaqlı atawısh tiykarlı
dórendi atlıqlar hám feyil tiykarlı dórendi atlıqlar dep eki toparǵa
bólip qarawǵa boladı.
1) Atawısh tiykarlı dórendi atlıqlar.
Qubla dialektte atawısh
tiykarlı dórendi atlıqlar tómendegi sóz jasawshı affiksler arqalı
jasaladı:
-shılıq//-shilik affiksi arqalı atlıqtan atlıq jasaladı. Mısalı:
Duǵdırshılıq bar (Br. Pax., ád.t. shıpakerlik). Awliyashılıqtıń artında
(Br.Alt., ád.t. áwliyeshilik). Al
y
endi Shabatlı bir adam boldı
y
elde
y
etikshilik qıldı (Br.Alt., ád.t. etikshi).
Dialektte affiksoidlar arqalı da atlıqlar jasaladı. Affiksoid –
(latınsha affixoid - affikske uqsas) bul dáslep leksikalıq birlik bolıp,
soń affiks sıyaqlı grammatikalıq máni ańlatıwda xızmet etip, affiks
sıyaqlı bir neshe leksemalarǵa qosılıp keletuǵın birlik.
15
-xana
affiksoidı arqalı atlıqtan qanday da bir nársege arnalǵan
orınnıń (jaydıń) atın ańlatatuǵın atlıqlar jasaladı. Mısalı: Detskiy
degen duqtırxana. Awılında duqtırxana bar ǵo (Br. Pax., ád.t.
emlewxana).
15
Rahmatullaev Sh. Hozirgi adabiy o’zbek tili (darslik). Toshkent, «Universitet»,
2006, 116 - б.
87
2) Feyil tiykarlı dórendi atlıqlar.
Qubla dialektte qollanılatuǵın
dórendi atlıqlardıń jáne bir úlken toparın feyil tiykarlı dórendi
atlıqlar quraydı. Bul dialektte feyil tiykarlarına tómendegi
affikslerdiń qosılıwı arqalı dórendi atlıqlar jasaladı.
-qısh affiksi arqalı jasalǵan atlıqlar buyım atların ańlatadı. Mısalı:
Basqıshın amaw kerák (Br. Pax., jubaysız dialektizm).
-a-e affiksleri feyilden háreket procesiniń nátiyjesinde júzege
kelgen zat atamaların bildiretuǵın dialektke tán dórendi atlıqlardı
jasaydı. Mısalı: Ózim bardım qonaǵa. (Ár. Ózb., ád.t. qonıq).
2. Atlıqtıń sóz qosılıw usılı menen jasalıwı.
Dialektte
morfologiyalıq usıldıń sóz qosılıw usılı dep atalǵan túri boyınsha
ádebiy tildegi sıyaqlı quramlı, jup, tákirar, birikken hám qısqarǵan
qospa atlıqlar jasaladı. Dialektte atlıqlardıń sóz qosılıw usılı menen
jasalıwında ádebiy tilge salıstırǵanda quramlı hám birikken
atlıqlarda ózgesheliklerdiń bar ekenligi kórinedi.
Quramlı atlıqlar.
Dialektte quramlı atlıqlar qurılısı boyınsha
tómendegishe qollanıladı.
1. Atlıq+atlıq.
a) adamǵa baylanıslı qollanılatuǵın quramlı atlıqlar. Mısalı:
Sol
y
endi kórpe bala (Ár. Qıt., ád.t. bala).
b) adamlardıń atı, familiyasına baylanıslı qollanılatuǵın quramlı
atlıqlar. Mısalı: Pirim Alımbay
w
ólgen (Br. Alt., ád.t. Primov
Alımbay). Dáwlet Qırmızı bizler menen
w
oqıdı (Br. Alt., ád.t.
Dáwletova Qırızı). Nurmaxan Esen bes jıl derektir boldı (Br. Alt.,
ád.t. Nurmaxanov Esen). Jumabay Ábdiqádir kitap jazdı bileseń ǵo,
meniń áǵáynim (Br. Alt., ád.t. Jumabaev Ábdiqádir). Doshım
Tamara bar ma
(Br. Alt., ád.t. Doshımova Tamara). Ana ne júr
Erjan Seytnazar júr (Br. Alt., ád.t. Erjanov Seytnazar).
Bunday quramlı atlıqlar házirgi qaraqalpaq ádebiy tilinde Primov
Alımbay, Dáwletova Qırmızı, Nurmaxanov Esen, Jumabaev
Ábdiqádir, Doshımova Tamara hám Erjanov Seytnazar bolıp
aytıladı.
v) orın atların bildiretuǵın quramlı atlıqlar. Mısalı: Qala jaydan
shıǵıyp tuwrı keletin
y
edi (Br. Alt., ád.t. bazar jay). Qız úyim
ózimniń (Br. Pax., ád.t. tórkin).
88
Jup atlıqlardıń sıńarları seplikte kelgende olardıń birinshi
sıńarınıń seplik jalǵawı jasırın formada turadı. Mısalı: Men taw-
tasqa ketip qalaman, ilham keledi (Br. Alt., ád.t. tawǵa).
Birikken atlıqlar.
Dialektte birikken atlıqlar ádebiy tildegi sıyaqlı
eki túbirdiń birigiwinen jasaladı.
1. Eki atlıq jupkerlesip birigedi:
jılas
Do'stlaringiz bilan baham: |
