Ózbekstan respublikasí joqarí HÁm orta arnawlí bilimlendiriw ministrligi

 
(ád.t.  jıl  sadaqa),
 
qırazaq
 
(ád.t.  qazaq), 
suwjalaq
 
(jubaysız  dialektizm)  hám  t.b.  Mısalı: 
Mınyerde keshe jılas berdi (Br. Pax.). Seniń ırısqıńdı qırǵa shashqan 
y
ekán  dep  qırazaq  degán  (Ár.  Ózb.).  Miná  mına  qasterek  barǵo, 
toǵızdan  alıp 
y
edim,  on  segizdan  berdim  (Ár.  Qıt.,  jubaysız 
dialektizm).  
 
2. Kelbetliktiń jasalıwı.  
1)
 
Kelbetliktiń affiksaciya usılı arqalı atawısh sózlerden jasalıwı.
 
Dialektte  atawısh  tiykarlı  kelbetlikler  tómendegi  affiksler  arqalı 
jasaladı. 
-lı//-li  affiksi.  Bul  affiksler  arqalı  atlıqtan  kelbetlik  jasaladı. 
Mısalı:  Mazalı
 
yigit  (QTDS.  209,  ád.t.  jaqsı).  Sopaq  júzimdi  bıyıl 
júkli boǵan eken – aw debem (Ár. Qıt., ád.t. miywelew).  
Sonday  –  aq,  -li  affiksi  arqalı  atlıqtan  dialektke  tán  dórendi 
kelbetlik  jasaladı.  Mısalı:  On 
y
eki  metr,  on  bir  metr  súriwli  terek 
boldı (Ár. Axun., ád.t. kóp). 
Bul  sóz  qaraqalpaq  tilinde  tákirarlanıp  kelip,  tákirar  kelbetlik 
xızmetinde qollanıladı. Mısalı: Súriw - súriw qoy, 
y
eshki.  
-sız  affiksi  arqalı  ádebiy  tildegi  sıyaqlı  atlıqtan  dórendi  kelbetlik 
jasaladı. Mısalı: 
W
ózi bul nárse 
y
ekse  bola  beredi 
y
eken,  arsız  nárse 
y
eken (Br. Pax.). 
Atlıqtıń 
jasalıwı 
Affiksaciya 
usılı arqalı 
Atawısh 
tiykarlı 
dórendi atlıq 
Duqtırxana 
Duǵdırshılıq 
Etikshilik 
Feyil tiykarlı 
dórendi atlıq 
qonaǵa 
basqıshı 
Sóz qosılıw 
usılı arqalı 
qospa atlıq 
Pirim Alımbay 
qala jay 
89

---

Házirgi  qaraqalpaq  tilinde  bul  sóz  adamnıń  minez  -  qulqına 
baylanıslı  aytılatuǵın  dórendi  kelbetlik.  Mısalı:  Arsız  adam.  Al 
dialektte bul sóz eginge baylanıslı qollanılǵan. 
-ǵı//-gi  affiksi  tiykarınan,  atlıqtan  kelbetlik  jasaydı.  Mısalı: 
Jambasındaǵı  úy  sonıki  (Ellik.  or.,  ád.t.  qaptalındaǵı,  qasındaǵı). 
Aynanıń awzındaǵı ramissti aldıńız ba

 (Br. Pax., ád.t. aldındaǵı). 
2) Kelbetliktiń sóz qosılıw usılı menen jasalıwı.
  
Jup kelbetlikler. 
a) eki qatnaslıq kelbetliktiń juplasıwınan jasalǵan 
jup  kelbetlikler:  Mısalı:  Úyli  -  watallı  boldıq  (Ellik.  or.,  ád.t.  úyli  - 
jaylı).  Bizlár  bir  otlı  -  jallı 
y
edik,  paydası  joq 
y
endi  (Br.  Pax.,  ád.t. 
bardamlı).  
b)  birinshi  sıńarı  mánili,  ekinshi  sıńarınıń  mánisi  gúńgirtlesken 
jup  kelbetlikler:  Usaq  -  túsák  segiz  úy  bar  (Ellik.  or.,  ád.t.  mayda  - 
mayda).  
Tákirar  kelbetlikler.
  Kelbetlikler  tákirarlanıp  qollanılıp,  tákirar 
kelbetlik  jasaladı.  Mısalı: 
Oǵash  -  oǵash
  basqa  balaları  (Br.  Pax., 
ád.t. shıraysız). 
Dialektte  ayırım  birikken  kelbetlikler  ózgeshelikler  menen 
qollanıladı.  Mısalı:  Búgisi  saqǵulaq  adam  (Ár.  N.-xan,  ád.t. 
qatıǵulaq).  Bir  kámpiri  bar  júddá  báddawız  (Ár.  Ózb.,  ád.t.  awzı 
jaman).  
Bul gáptegi «saqǵulaq» birikken kelbetligi kelbetlik hám atlıqtıń 
birigiwinen jasalıp, ádebiy tildegi «qatıǵulaq» birikken kelbetliginiń 
mánisin beredi. Ekinshi mısaldaǵı «báddawız» birikken kelbetliginiń 
birinshi  sıńarı  kelbetlik.  «Bád»  jaman,  patas  mánisinde,  ekinshi 
sıńarı «awız» atlıq.  
 
Kelbetliktiń 
jasalıwı 
Kelbetliktiń 
affiksaciya usılı 
arqalı atawısh 
sózlerden jasalıwı 
súriwli 
arsız 
awzındaǵı 
Kelbetliktiń sóz 
qosılıw usılı arqalı 
jasalıwı 
úyli-watallı 
usaq-túsák 
oǵash-oǵash 
báddawız 
90

---

Bul sóz kelbetlik hám atlıqtıń birigiwinen jasalǵan. Bul birikken 
kelbetlik arqa dialektte de qollanıladı. Biraq qubla dialektte birikken 
sıńarlardıń arasına ses qosılıp aytılıp, dawıssız ses qatar qollanıladı. 
Bul  birikken  kelbetliktiń  eki  sıńarı  da  belgili  bir  mánini  ańlatadı. 
Birinshi  sıńarı  «bád»  patas  mánisinde,  ekinshi  sıńarı  «awız».  Eki 
mánili sóz birigip birikken kelbetlik jasalǵan.