esaplap onı basqa tańbalar sisteması menen salıstıra otırıp,olardıń uqsaslıq hám
ayırmashılıq táreplerin anıqladı.
Qálegen zattı yamasa shártli belgilerdi tanba retinde paydalanıwǵa
boladı.Turmısta,ilimiy tarawlarında oǵada kóp tanbalar sisteması qollanıladı.
Bulardıń barlıǵın tanbalar sistemasın ayırıqsha izertlewdiń zárúrligin payda etti.
Sonlıqtan da 30-jıllarǵa kelip,pútkil tanbalar sistemasın ayırıqsha izertleytuǵın
semiotika ilimi payda etildi. Bul geyde semiologiya dep te ataladı. Semiotika
ilimi tanba atawlınıń hámmesiniń tábiyatın,qollanılıǵın, ózleri ańlatatuǵın máni
menen baylanısın izertleydi.Barlıq tanbalarǵa ortaq teoriya simeotikalıq
teoriya
bolıp tabıladı. Semiotika ushın barlıq tanbalar,sonıń ishinde tillik tanbalarda
birdey,olardıń bári de bir nárseni-xabarlaw xızmetin atqaradı hám bir qıylı
nızamlılıqqa baǵınadı.Tilde tanbalar sisteması dep sanalǵan
menen ol basqa
barlıq tanbalar sistemasınan oǵada quramalı bolıwı menen ayırılıp turadı.
Semiotika iliminde tanbalardı eń dáslep tábiyǵıy tanbalar hám jasamalı tanbalar
dep bóledi. Tábiyǵıy tanbalarǵa suwıq qıstıń belgisi, qarańǵı túnniń
belgisi,jaqtı túse baslaw, tań atqanlıqtıń belgisi, kún bultlasıp shaqmaq shaǵıw
jawınnıń belgisi hám t.b. Bulardıń barlıǵı tábiyiy tanbalar yamasa simptomlar dep
ataladı. Bulardan tısqarı tábiyǵıy emes,shártli tanbalar ǵana simiotikalıq tanbalar
bolıp esaplanadı. Tanba menen onı bildiretuǵın máni ortasında hesh qanday
baylanıs bolmaǵan tanbalar semiotika ilimin qızıqtıradı.Semiotika ilimin ózi
izertleytuǵın tanbalardı tiykarǵı tanbalar hám kómekshi dep ekige bólinedi. Til
tiykarǵı tanbalar qatarına kiredi.Sebebi basqa barlıq tanbalar sisteması
tilge
awdarıladı hám til arqalı túsindiriledi. Kómekshi tanbalarǵa gramatikalıq(túrli
jazıwlar, formulalar, tablicalar h.b)akustika(awızsha sóylew, túrli áspablar payda
etken sesler, signallar hám t.b.) zatlıq (jol qádeleri tanbaları, mákeme hám
kárxanalardaǵı túrli kórsetkishler) jaqtılıq svetofor, simoforlar) ımlaw tańbaları
jatadı. Til tańbalardı bunnan da basqa qásiyetlerine qaray,yaǵnıy tanbalardıń seziw
organlarının qaysısına tikkeley tásir etetuǵınlıǵına qarap ta esitiw, kóriw.dám
seziw, iyis seziw, dene seziw usaǵan toparlarǵa bóliw ushırasadı.
Tanbalar sisteması ortasında lingvistikalıq tanbalar ayırıqsha orındı
iyeleydi. Sebebi basqa barlıq tanbalar bir jaqlı-materiallıq sıpatqa iye bolıp.
olardıń mánilik tárepi tanbanıń quramına kirmeydi hám olardıń tanbalıq xızmeti
joǵalsa dáslep tábiyǵıy qálpinde qala beredi. Al tillik tanbalar (fonemadan
basqası)onday emes.Tillik tanbalar xızmetin atqarıwdı sóz hám gáp mudamı eki
jaqlı tanbalar bolıp sanaladı.Olar materiallıq hám mánilik táreplerine iye boldı.
Bulardıń materiallıq hám máni tárepleri ajıralmas baylanısta boladı. Eger baylanıs
bolmasa ,ol tanbalıq xızmetin joǵaltadı. Tillik tanbalarortasında fonema bir jaqlı
tanba bolıp sanaladı. Onıń tek materiallıq tárepi bolıp,jeke turǵanda mánige iye
bolmaydı. Al máni shıǵaratuǵın tanbalardıń (gáp,sóz)jasawı támiyen etip
turadı. Tanba bir jaqlı materiallıq sıpatqa iye boladı degenge tiykarlanıp, tek
fonema ǵana tilde tanbalıq qásiyetke iye boladı dep sanaw shınlıqqa sáykes
kelmeydi. Óytkeni fonema bir nárseni xabarlaw qásiyetine iye emes. Bunday
qásiyeti bolmasa,ol tanba bola almaydı.
Tillik tanbalar basqa barlıq kómekshi tanbalarǵa qaraǵanda oǵada
quramalı bolıp, ol tillik birliklerdiń qarım-qatnası arqalı jasaladı.
Tanbalar
xızmetin atqarıwshı til birlikleri forması hám mazmunı jaǵınan hár túrli bolıp,
olardıń birazları eki túrli.al ayırımları, bir tárepli qásiyetke iye. Máselen, tiykarǵı
tillik birlikleri dep fonema,morfema,sóz,gáplerdi esaplaytuǵın bolsaq, solardıń
ishinde fonema tanba xızmetin atqara almaydı. Sebebi dara turǵanda máni
ańlatpaydı.Biraq basqa máni ańlatatuǵın birliklerdiń materialı bolıp xızmet atqaradı
hám bir máni ańlatıwshı birlikti ekinshisinen ayırıp turadı. Demek.fonema bir
tárepli tanba materiallıq (seslik) tárepke iye,al mánilik tárepi joq.tanba bolıp
tabıladı. Al gáp, sóz, morfemalar hám materiallıq hám mánilik táreplerine iye
bolǵan,til tanbaları.
Morfema fonemadan bir basqısh eki tárepli joqarı birlik bolıp.ol eki tárepli
birliklerdiń qatarında jatadı. Onıń gramatikalıq máni boladı. Ol tiykarǵı morfema
túbir menen birlikte keledi. Morfema ataw(nominativ) mánisin ańlatatuǵın dara
turǵanda máni ańlatpaytuǵın leksika menen fonemanıń aralıǵındaǵı
til birligi dep
esaplawǵa boladı.Morfemanıń mánisi dara tárinde emes,al leksikanıń quramında
júzege keledi. Tiykarǵı (túbir)morfema leksika(sóz)xızmetin atqarıwı menen
birlikte morfema xızmetin de atqaradı.
11
Do'stlaringiz bilan baham: 
