tárepinen ǵana emes mánileri hám xızmeti boyınsha da hár qıylı.Olardıń ishinde
eki jaqlı,bir jaqlı formalar da ushırasadı.
Tillik formalarǵa ne jatadı
?
Ses, morfema, sóz, gáp jatadı.
Tildiń eń kishi materialı-ses.Ol ózinen joqarı basqıshtaǵı formalardıń
jasawınıń materialı boladı.
Ekinshiden,bir formanı ekinshisinen ayıratuǵın
tanıtqısh belgi xızmetin atqaradı.Ses jeke turǵanda máni ańlatpaydı. Conlıqtan
ol eki jaqlı máni ańlatpawshı formaları jasawǵa qatnasqanı bolmasa,ózi turıp
tanbalıq xızmet atqara almaydı.Óytkeni tanba bolıwı ushın bir nárseni xabarlawı
kerek. Sonlıqtan seslerdi geyde diakritikalıq belgi,geyde figura dep te ataydı.
Fonemalardan bir basqısh joqarı turatuǵın forma-morfema.
Mofemanı,ádette, ózine tán mánisi bar eki jaqlı forma dep sanaydı. Biraq
morfemalardıń birazınıń (kómekshi morfemanıń)mánisi xabarlaw mánisin
emes. al gramatikalıq mánini bildiredi.Ol gramatikalıq máni de negizgi morfema
menen birge turǵan da ǵana bilinedi. Ekinshiden,sózlerdiń morfemalarǵa bóliniwi
barlıq tillerge tán qubılıs emes. Sózlerin morfemalarǵa bóliwge bolmaytuǵın
tiller de ushırasadı. Morfema-atawıshlıq mánisi bar leksikalar menen dara
turǵanda máni ańlatpaytuǵın fonemalar arasındaǵı aralıq kategoriya.Ol tildiń
stukturası forması,biraq ol xabarshı tanba bola almaydı.
Morfemadan joqarı turatuǵın tillik qatlamlardıń úshinshi basqıshı-sóz.Sóz
tildegi negizgi forma. Sóz-túsiniktiń materiallıq kórinisi.Ol jeke turıp tabelgili bir
mánini, túsinikti ańlatadı. Sózden tómengi tillik elemenlerdiń
(fonema.morfema)hesh biride jeke qollanılmaydı.
Tanba eki jaqlı qubılıs:onıń bir jaǵı sırtqı materiallıq, seslik tárepi,ekinshisi-
ishki mánilik,ideyalıq jaǵı.Tanba degenimiz usı ekewiniń birligi degen anıǵlamaǵa
tolıq sáykes keletuǵın tillik formalardıń biri-sóz. Onıń materiallıq jaǵı menen
ideyalıq tárepi ajıralmaytuǵın bir tutas forma bolıp, tabıladı.
Tildiń jasawı sóylew arqalı .Al sóylew gáp arqalı iske asadı. Gáp-
sóylesiwdegi eń tiykarǵı kommunikativ forma. Gáptiń tiykarǵı túri-bir
neshe
sózlerden quraladı. Gáptiń qurılısına eniwi arqalı tildiń tómengi basqıshındaǵı
formaları janlanıp, ózleriniń barlıq múmkinshiliklerin júzege shıǵaradı.Gáp
tillik formalardıń eń joqarǵı, quramalı forması bolıp tabıladı.
Semiotikalıq xarakteri jaǵınan tillik formalardı tańbalar sisteması depekige
bóliwge boladı. Tanbalar sistemasına sózler,gápler jatadı da, figuralar sistemasına
fonemalar,al fonemalar menen morfemalar tańba quraytuǵın materiallar
bolǵanlıqtan bir jaqlı forma bolıp tabıladı.
Tillik tańbalardıń tillik emes kómekshi tańbalardan ayırması
tómendegishe:
1.Seslik til tek bir nárselerdi málim etip ǵana qoymaydı.
Sonday-aq, ol
aylanadaǵı ómirdi tanıp biliwdiń, oydı qáliplestiriwdiń de kuralı.
2.Lingvistikalık tanbalarga xızmetti belgili birewler,bir kollektiv aldın
ala keoisim boyınsha belgilep bermeydi. Ol sol tilde soylewshilerdiń hámmesiniń
ortaq tabısı.
3. Lingvistikalıq emes tańbalardıń kommunikativlik roli sheklengen
bolıp,tek bir obiektke ǵana qaratılǵan boladı.
Lingvisttikalıq tańba jámiyet ómiriniń barlıq tarawında,jámiyet
aǵzalarınıń barlıǵı ushın teńdey jumsalatuǵın universal tańba.
4. Konkret jaǵdayǵa,maqsetke qaray tillik tańbalardı saylap,túrlendirip
qollanıwǵa boladı.
5. Lingvistikalıq emes tańbalar sistemasında tańbanıń bir ǵana mánisi
bolıp, ol mayda tańbalarǵa bólinbeydi. Sonlıqtan olarda tańbalardıń
ierarxiyalıq qurılısı, belgili tártipte bir-biri menen baylanısǵa keliwi degenler joq.
Tillik emes tańbalar ónimsiz boladı. Al lingvistikalıq tańbalar pútkilley baska.
Tilde irili-maydalı hár qıylı
elementler,formalar boladı. Bul tildiń basqa
tańbalardan ayırması. Tillik tańbalar kóp basqıshlı boladı.
Tillik tańbanıń eki túri boladı:
Birinshisi-nominativ tańba(sóz, cóz dizbegi),ekinshisi sintaksislik tańba
(gáp). Olar óz-ara ierarxiyalıq qatnasta boladı. Til tańbaları qáliplesken tártip
boyınsha bir-biri menen baylanısa kele quramalı,jańa mazmundaǵı ekinshi bir
qabattı quraydı. Bunday qabatlar óz qurılısındaǵı elementlerdin ápiwayı ǵana
jıyıntıǵı emes,al olardıń quramalı,jańa sapadaǵı kórinisi boladı. Sonlıqtan da tillik
tańbalar mánilik túrlenip,ósip otıradı.
6. Tillik baǵdarlar kommunikativlik ǵana emes,sonıń
menen birge
ekspressivlik,emociyallıq xızmetti de atkaradı.
7. Tillik tańbalar onı qollanıwshılardıń erkinen ǵárezsiz bolauǵınlıǵı,tańba
menen tańbalanıwshı arasındagı baylanıs erkin baylanıs boladı. Buǵan dáliyl bir
zattıń hár tilde hár túrli atalıwı boladı: Okno-russha, das Finster-nemecshe,
qaraqalpaqsha-tereze:
8.Lingvistikalıq emes tańbalar menen olar bildiretuǵın meni ortasında
ajıralmas baylanısı joq. Olarǵa shártli túrde mánis júklenedi.
Al tillik tańba menen onıń mánisi óz-ara dialektikalıq birlite boladı.
Juwmaqlap
aytqanda, tilde tańbalıq qásiyettiń bar ekeni gúmansız.
Biraq,tańbalıq jaǵına shennen tıs itibar berip tildiń baslı táreplerin ushıratıwǵa
bolmaydı.
Tańbalar qásiyeti tildiń kóp ǵana qásiyetleriniń tek bir tárepi. Tilde
semiotikanıń sheńberine sıymaytuǵın qubılıslar oǵada kóp.
Solay etip, tildiń basqa jámiyetlik qubılıslardan ayırmashılıǵınıń biri onıń
tańbalıq sıpatında bolsa, al tańbalar sistemasınan tildiń baslı ózgesheligi
sistemalıq,strukturalıq qásiyetinde.
Do'stlaringiz bilan baham: 
