|
Atına burısh-piyaz! (M.Nızanov «Jat jurttaǵı jeti kún»).
Frazeologiyalıq sóz dizbekleri. Eki hám onnan da artıq sózlerdiń óz ara turaqlı qatnasınan dúzilgen, sóylewde tayar halında qollanılıwshı til birlikleri. Turmıstı obrazlı súwretlewde, onı oqıwshı kóz aldında tolıq sáwlelendiriwde frazeologiyalıq dizbeklerdiń ornı ayrıqsha. Frazeologizmler turmıstaǵı waqıya – hádiyselerdi bayqaw, jámiyettegi unamlı hám unamsız háreketlerdi bahalaw, turmıs tájiriybelerin ulıwmalastırıw tiykarında xalıq shıǵarǵan juwmaqlardıń ózine say obrazlı bildiriwi bolıp tabıladı. Jazıwshılar ádette súwretlew maqsetine muwapıq frazeologizmlerdi tańlap qollanıw menen ǵana sheklenip qalmaydı. Qaharmanlardıń ruwxıy halatın, turmıs tárizine say ózgertedi hám qayta isleydi. Kórkem shıǵarmada qollanılǵan frazeologizmlerdi úyreniwde bir shıǵarma kóleminde frazemalar muǵdarın anıqlaw hám xarakterli qásiyetlerine qarap ajıratıw, olardı struktura – semantikalıq tárepten ajıratıw, teksttegi tutqan ornın anıqlaw lingvopoetikalıq analiz talaplarınan bolıp esaplanadı. Usınday analiz nátiyjesinde jazıwshınıń til birliklerinen paydalanıw sheberligi de júzege shıǵadı.
Qadaǵalaw ushın sorawlar hám tapsırmalar
1. Sinonimler, omonimler, antonim sózlerdi kórkem tekstte qollanıwdıń áhmiyeti? Mısallar keltiriń?
2. Gónergen sózler qanday shıǵarmalarda ushırasadı? Mısallar keltiriń?
3. Ulıwma neologizmler menen jeke stillik neologizmlerdiń áhmiyeti? Mısallar keltiriń?
4. Dialektlik sózlerdi kórkem shıǵarmada qollanıwdaǵı maqset?
5. Varvarizmler, vulgarizmlerdiń qollanıwına kórkem shıǵarmadan mısallar jıynań?
6. Frazeologizmlerdi qanday maqsetlerde kórkem shıǵarmalarda qollanıladı?
9-tema: Kórkem teksttiń morfologiyalıq ózgeshelikleri
Joba:
1. Kórkem tekstte morfologiyalıq birliklerdiń qollanılıwı
2. Morfologiyalıq parallelizm
3. Mánili sóz shaqaplarınıń stilistikalıq ózgeshelikleri
Tayanısh sózler: morfologiyalıq parallelizm, sinonim affiksler, omonim affiksler, antonim affiksler, qosımtalar, forma jasawshı qosımtalar, atlıq, kelbetlik, sanlıq, almasıq, feyil hám t.b.
Kórkem tekstti lingvistikalıq jaqtan analizlegende eń dáslep hár qıylı mánilerge birigiwshi sózler toparın ajıratıw, onıń sóylewde, ne maqset penen qollanılǵanlıǵı, kimge qarata, qanday jaǵdayda jumsalıwına itibar qaratıw kerek boladı. Erkeletiw, húrmetlew, kóterińkilik sıyaqlı mánilerdi bildiriwshi sózler unamlı mánige iye bolǵan sózler esaplanadı. Mısalı: qızalaq, tayınshaq, aylanayın, appaǵım, arıslanım, palwanım hám t.b. Unamsız mánige iye bolǵan sózlerge jiyirkeniw, menmenlik, mensinbew, uyaltıw hám t.b. subyektiv qatnastı bildiriwshi sózler kiredi. Mısalı: dońız, aqmaq, sıqmar, ashkóz, hiyleker, ańqaw hám t.b. Bunday mánilerdi bildiriwshi tiykarlardı anıqlaw hám analizlew lingvistikalıq izertlewlerdiń tiykarın quraydı. Morfologiyalıq stilistikada hár bir sóz shaqabı kategoriyalarınıń stilistikalıq boyawları, olardıń tildegi funkcionallıq stillerge qatnası analizlenedi, sebebi qálegen forma barlıq stiller ushın birdey bolıp kele bermeydi. Máselen, sóz formalarınıń stilistikalıq ózgeshelikleri mánili sóz shaqaplarında kómekshi sózlerge salıstırǵanda anıq kórinedi. Affikslerdi izertlew prosesinde eń aldı menen hár qıylı leksika-grammatikalıq kategoriyalarǵa bóliniwi esapqa alınadı. Qaraqalpaq tilinde kishireytiw hám erkeletiw formaları –sha, -she, -shaq, -shik, -alaq, -laq qosımtaları menen ańlatıladı. Izertlew prosesinde tekstte qollanılǵan barlıq morfologiyalıq birliklerdi emes, estetikalıq maqseti anıq kórinip turatuǵın, jazıwshınıń kórkem niyeti sáwlelengen morfologiyalıq ózgeshelikler haqqında sóz etiledi.
Morfologiyalıq parallelizm dep sóylew prosesinde óz aldına leksikalıq mánige iye bolmaǵan sózlerdiń, grammatikalıq birliklerdiń qayta qollanıw usılı túsiniledi. Bir sintaksislik qurılma sheńberinde parallel qollanıwshı kómekshi sózler, forma jasawshı qosımtalardıń tákirarlanıwı názerde tutıladı. Morfologiyalıq birliklerdiń ayırıqsha estetikalıq maqsette poetikalıq shıǵarmalarda parallel qollanıwı kóp ushırasadı. Mısalı:
Men dúnyaǵa keldim, kelgen menen toldı ma dúnya,
Men ketermen, ketken menen sorlı ma dúnya,
Topıraqtan shıǵıp jáne topıraq bolarman,
Túsindirer adam sende boldı ma dúnya (O.Hayyam).
Prozalıq shıǵarmalarda morfologiyalıq (sintaksislik) parallelizm erteklerdiń baslamasında kóp ushırasadı. Mısalı: Bir bar eken, bir joq eken, ash eken de, toq eken (QQxe).
Atlıq sóz shaqabınıń kóplik, tartım, seplik kategoriyaları, subyektiv baha formalarınıń poetikalıq xızmetin anıqlaw úlken áhmiyetke iye. Qaraqalpaq tilindegi ayırım sózlerge kóplik qosımtası qosılmay-aq kóplik máni bildiriledi. Mısalı: Biyday ektim. Bul mısalda «biyday» sózi birlik sanda kelip kóplikti ańlatıp tur. Tartım jalǵawı predmettiń belgili bir betke tiyisliligin bildiredi. Bunnan tısqarı erkeletiw, nalıw, ashınıw, tınıshlandırıw hám taǵı basqa mánilerdi bildiriwde xızmet etiwi múmkin. Tartım jalǵawınan qaharmannıń ruwxıy dúnyasın ashıp beriwde qollanadı.
Kórkem shıǵarmada qollanılatuǵın ayırım menshikli atlıqlar jazıwshınıń kórkem estetikalıq niyetin anıqlawǵa járdem etedi. Mısalı: T.Qayıpbergenov, Sh.Seytov, K.Mambetov hám taǵı basqa jazıwshılardıń shıǵarmalarında personaj xarakterin ashıp beriwshi adam atları ushırasadı: Jaqsılıq Dáwletov, Erjan Serjanov, Zavmag hám t.b. Kelbetlik sóz shaqabı poetikalıq qural sıpatında úlken áhmiyetke iye. Ol kórkem ádebiyat tilinde eń kóp ushırasatuǵın epitetlerdi payda etiwde qollanıladı.
Sonıń menen birge sanlıqlar da gápke anıqlıq kirgiziw, muǵdardı bildiriw ushın qollanıladı. Biraq ayırım jaǵdaylarda sanlıq mánisinen uzaqlasıp, belgisizlikti, kóplik máni bildiriwde qollanıladı. Mısalı: I.Yusupovtıń “Bir adamdı bir adam” qosıǵında:
Oq atılsa birewge,
Janın berip girewge,
Jetip barar súyewge,
Bir adamdı bir adam.
Kórkem teksttiń ekspressivligin támiyinlewde almasıqlardıń da ayırıqsha ornı bar. Almasıqlardıń tákirarlanıwı sóylewde ózine tán seslik ózgeris baǵıshlaw menen birge tekstti qáliplestiriwde xızmet etedi.
Kórkem tekstti lingvopoetikalıq izertlew prosesinde feyil sóz shaqabına kiriwshi sózler ayrıqsha ayırılıp turadı. Sebebi bul sóz shaqabındaǵı sózlerdiń ekspressivlik imkaniyatları júdá keń. Feyildiń meyil, bet-san, bolımlı, bolımsızlıq, máhál hám de funkcional formaları tiykarında payda bolatuǵın ózine tán birliklerdi úyreniw maqsetke muwapıq.
Do'stlaringiz bilan baham: |
