|
Birgelkili aǵzalı gáplerdiń stilistikalıq ózgeshelikleri
Stilistikalıq jaqtan birgelkili aǵzalar kúshli kórkemlew qurallarınıń biri bolıp xızmet etedi. Olar arqalı ulıwma kartinanıń detalları, pútinniń birlikleri, hárekettiń dinamikası, epitetler qatarı hár qıylı ekspressivlik mániler bildiriledi. Mısalı, Berdaqtıń «Kórindi» qosıǵında:
Suwpı, iyshan axun, jáne mollalar
Kózlerime shaytan yańlı kórindi. (Berdaq)
Birgelkili feyil bayanlawıshlar arqalı dinamikalıq háreket yamasa hárekettiń tez almasıwı bildiriledi: Bul barısında ol heshkimniń de sózin tıńlamaydı, sóylespeydi de, dógeregine qaramaydı (İ.Qurbanbaev). Olardıń aldılarında pısıqlawısh sózler kelip olardıń mánilerin kúsheytip kórsetedi: Aydana ornınan órre turdı da, dalaǵa shıǵıp ketti (Ó.Xojaniyazov).
Ásirese birgelkili anıqlawıshlar kúshli eksperssiyaǵa iye:
Qaratpalar tiykarınan dialoglarda adamlardı ataw, ózine qaratıw ushın xızmet etedi: Begdulla, sen berman kelshi (Ó.Xojaniyazov).
Kórkem ádebiyatta qaratpalar tuwra gáplerde qollanıladı: Min, inim, seni uzatıp salaman,-dedii. (T.Qayıpbergenov)
Ásirese poeziyada qaratpalar ayrıqsha xızmet atqaradı, ritorikalıq xarakterge (ózi joq adamlarǵa, haywanlarǵa, jansız predmetlerge qarap) iye boladı. Mısallar:
Háy, qudayım,
Adamday aqıllısań-aw, sarı jorǵa (K.Sultanov)
Qayrılıp ket, esken samal.
Seniń maǵan keregiń bar (İ.Yusupov)
Neytral tekstlerge qaratpalar tek adamǵa qarata (onıń atı, tuwısqanlıǵı, professiyası hám t.b.) aytılatuǵın bolsa, emocinallıq hám ekspressivlik mánige iye tekstlerde qaratpalar tek ǵana atap qoymay, sol atalǵan adamnıń sıpatlamasın da beredi hám hár qıylı stilistikalıq kórkemlikke iye boladı. Mısallar:
Qaratpa metaforalar: Áy ǵarrı qasqır, jiber shashımdı (T.Qayıpbergenov).
Qaratpa metonimiyalar: Qırıma shıqsań, salǵırttı shegirtkedey jawdıraman, aljıǵan aq shash (K.Sultanov)
Qaratpa perifraza: Keshirersiz, otaǵası, men ózimdi tanıstıra almadım (T.Qayıpbergenov).
Qaratpa ironiya:Mádemin xannıń bas malı,
Jeti atańdı bilermiseń (Kúnxoja)
5. Qaratpa qaytalaw
Há túyeler, túyeler,
Duzıń qayda túyeler.
6. Ritorikalıq qaratpalar: O ádiwli muǵallimim, ustazım, Balalıq ómirimni boldıń baǵmanı (İ.Yusupov).
Kiris hám kiritpe aǵzalardıń stilistikalıq ózgeshelikleri
Kiris gápli konstrukciyalar ózindegi modallıq, emocionallıq baha, ekspressivlik xarakter, pikirdiń izbe-izligi, anıq haqıyqatlıqqa qatnası hám t.b. belgilerine qaray sóylewdiń barlıq stillerinde keńnen qollanıla beredi. Biraq solay bolsa da solardıń ishinde kitabıy tilge tán (itimal, hátteki, bálkim), sóylew tiline tiyisli (meyli, qáydem, aytpaqshı hám t.b.) sózlerdi ajıratıwǵa boladı.
Ádebiy shıǵarmalarda kiris sózler personajlardıń xarakteristikasın tolıq kórsetiw ushın da qollanıladı. Mısalı: Amanlıq penen Alliyar Mamandı Murat shayıqtıń úyiniń (bala oqıtatuǵın ekinshi úyi bar) kóleńkesinen taptı (T.Qayıpbergenov).
Kiritpe konstrukciyalar gápke qosımsha maǵlıwmat, túsinik, anıqlama, dúzetiw, eskertiw hám t.b. mániler beretuǵın bolǵanlıqtan tildiń hár qıylı stillerinde (ilimiy, publicistikalıq, is qaǵazları) qollanıla beredi. Olar sóylew tilinde hám kórkem ádebiyat tilinde kóplep ushırasadı.
Kiritpe konstrukciyalardıń stilistikalıq ózgeshelikleri olardıń leksikalıq sostavına (kitabıy yamasa qarapayım leksika ma, turaqlı bolıp qáliplesken be), sintaksislik strukturasına (sóz dizbeginiń xarakteri, gáptiń tipi), emocional-ekspressivlik mánige baylanıslı bolıp keledi.
Qospa gáplerdiń stilistikası
Qospa gáplerdi qollanıwda úlken stilistikalıq múmkinshilikler bar. Jay yamasa qospa gáplerdi qollanıw tildiń stiline baylanıslı bolıp keledi. Mısalı, sóylew tilinde kóbinese jay gápler, tolıq emes gápler yamasa dizbekli qospa gápler kóbirek qollanıladı. Sóylew tilinde ásirese dánekersiz qospa gápler kóbirek qollanıladı. İlimiy miynetlerde qospa gápler (dizbekli hám baǵınıńqı) kóbirek ushırasadı. Kórkem ádebiyatta jay, qospa gáplerdiń barlıq túrleri de ushırasa beredi. Al geypara shıǵarmalarda olardan dizbekli qospa gáptiń, baǵınıńqı qospa gáptiń yamasa qospalanǵan jay gáptiń qollanılıwı hár jazıwshınıń stiline baylanıslı bolıp keledi.
Baǵınıńqı qospa gápler stillik maqsetke qaray feyil toplamlı gápler menen sinonim bolıp keledi.
1. Tuwra gáp hám sóylewshiniń buljıtpastan tolıq beretuǵın bolǵanlıqtan, ol bir jaǵınan personajdıń xarakteristikasın da kórsetedi, onıń obrazın tili arqalı anıqlaydı.
2. Avtor sózi de basqanıń sózin qosımsha túsindirip, bahalap, jazıwshınıń qaharmanǵa qatnasın bildirip ekspressivlik xızmet atqaradı.
Do'stlaringiz bilan baham: |
