|
Qadaǵalaw ushın sorawlar hám tapsırmalar
1. Fonostilistika degenimiz ne?
2. Fonostilistika tarawı ulıwma til biliminde kimler tárepinen izertlenilgen?
3. Fonostilistika tarawı túrkiy til biliminde kimler tárepinen izertlenilgen?
4. Dawıslılardıń stilistikalıq funkciyası haqqında aytıp beriń? Mısallar keltiriń?
5. Dawıssızlardıń stilistikalıq funkciyası haqqında aytın beriń? Mısallar keltiriń?
6. Seslik simvolizm hám seslerdiń poetikalıq xızmetleri degende neni túsinesiz? Mısallar keltiriń?
7-8-temalar: Kórkem teksttiń leksika-semantikalıq ózgeshelikleri
Joba:
1. Sinonimler, omonimler, antonimler
2. Gónergen sózler hám neologizmler
3. Dialektlik sózler
4. Varvarizmler, vulgarizmler
5. Frazeologizmler
Tayanısh sózler: sinonimiya, omonimiya, antonimiya, antiteza, neologizm, istorizm, arxaizm, dialektizm, vulgarizm, varvarizm, turaqlı sóz dizbekleri, naqıl-maqallar hám t.b.
Kórkem tekstti lingvistikalıq analizlew prosesinde kórkem tekst tilindegi sinonim, omonim, antonim, gónergen sózler, neologizmler, dialektlik sózler, ózlestirilgen sózler hám vulgarizmlerdiń shıǵarmada qanday maqsette qollanılǵanlıǵı úyreniledi.
Sinonimler. Seslik qurılısı hár qıylı mánileri bir-birine jaqın sózler. Sinonim sózlerdiń kóp bolıwı tildiń leksikalıq qatlamınıń baylıǵınan derek beredi. Jazıwshılar sinonim sózlerdiń eń sáykesin tańlaw arqalı qaharmanlardıń psixologiyasın hám de súwretlew obyektiniń eń kishi táreplerin de sáwlelendiriwge háreket etedi. Sinonimler tilde qollanılıw ózgesheliklerine qaray leksikalıq sinonimler, frazeologiyalıq sinonimler, leksikalıq – frazeologiyalıq sinonimler bolıp úsh túrge ajıratıladı.
Leksikalıq sinonimlerden bir qansha maqsetlerde paydalanıladı. Súwretlenip atırǵan obyektke itibardı qaratıw ushın: Sen áwele onı súyiwdi shın kewilden, jurekten qálewiń kerek (K.Mámbetov «Hújdan». 112-b).
Adamnıń minez-qulqın ashıp beriw maqsetinde: Jorabaevtıń iskerligi hám ǵayratkerligi tuwralı rayon gazetasına jazıp bayanlaǵan... («Ámiwdárya» j. 2002-j. 3-san).
Sheber jazıwshı-shayırlardıń kórkem til jaǵınan ústinligi, olar tek ǵana tilde bar bolǵan, tayar mánileri uqsas sózlerden paydalanıp qoymastan, kórkem súwretlew zárúrligine góre mánileri uqsas bolmaǵan sózlerdi de qollanadı. Hátteki olar shıǵarmada sinonim sózlerdey bolıp keledi. Mısalı: Túw ol ne degen kókirek. Bul mısalda «kókirek» sózi menmenlik degen mánide hám sol sózler usı mánilerinde ǵana sinonim bola aladı. Al, jeke turǵanda tuwra mánileri menen bir sinonimlik qatardı quray almaydı49.
Frazeologiyalıq sinonimiya. Turmıstı obrazlı etip, oqıwshı kóz aldında anıq hám tolıq sáwlelendiriwde frazeologiyalıq dizbeklerdiń sinonimiyasınan keń paydalanıladı. Mısalı: awzına taqan alıw – awzına qum quyılıw – awzına qatıq uytıw – sesti óshiw, sabır kesesi tolıw – shıdamı tawsılıw – tózimi jetpew. Birden albırap, betinen qanı qashıp, húreyi ushıp ketken jigitti kóriwden sezimtal milicioner: – Bul ne, urı emessiz be?-dep esikti arqası menen tosa qoydı (33-bet).
Leksikalıq-frazeologiyalıq sinonimiya. Sózlik quramdaǵı birlik sıpatında frazeologizmler sózler menen de sinonimlik múnásibette bola aladı. Máselen: quwanıshlı – awzı qulaǵında, ǵázepleniw – ashıwı keliw, qayǵısız – dúnyanı suw basa tobıǵına kelmeytuǵın kibiler leksikalıq – frazeologiyalıq sinonimiya esaplanadı. Kórkem tekstte sinonimiyanıń bunday túrinen jaǵdaydı bórttirip súwretlewde paydalanıladı.
Omonimler. Tilimizde seslik qurılısı birdey, biraq hár qıylı mánilerdi bildiretuǵın sózler. Til biliminde omonimlerdiń omograf, omofon, omonim degen úsh túri bar. Aytılıwı, jazılıwı jaǵınan birdey, mánisi jaǵınan pútkilley basqa sózler omonimler dep ataladı. Mısalı: Qabaq (adam organı), qabaq (ósimlik ataması). Omograflar bolsa, jazılıwı jaǵınan bir qıylı, aytılıwı basqa boladı. Mısalı: atlas (karta ataması) - atlas (jipekten tayarlanǵan tawardıń túri), tur (háreket mánisinde) – tur (oyınnıń basqıshı).
Omofonlar dep aytılıwı birdey, jazılıwı hár qıylı sózlerge aytıladı. Mısalı: toq (tok) – toq (qarnı toq). Omonimiya qubılısı turaqlı sóz dizbeklerinde de ushırasadı. Mısalı: basına kóteriw (qádirlew, ardaqlaw) – basına kóteriw (shawqım salıw).
Omonimler kórkem súwretlew quralı retinde ádebiy shıǵarmanıń obrazlılıǵın, tásirin kúsheytedi.
Antonimler. Tilde mánileri qarama-qarsı sózlerdiń barlıǵı kórkem tildiń ekspressivligin, tásirsheńligin támiyinlewde áhmiyetli rol atqaradı. Qarama-qarsı mánili sózlerdi birge qollanıw arqalı túsinikler, belgiler, halatlar, obrazlar qarsı mánilerge iye boldı. Ádette, lingvistikalıq hám kontekstual antonim sózler ózgeshelenedi. Máselen: Oy, nesin aytasań, onıń bizge paydasınan zıyanı kóp ǵoy (A.Begimov «Balıqshınıń qızı»).
Birew perzent, birew zarlar talaptan,
Birew kúlip, birew jılap baratqan!
Birewge uw, birewge pal jalatqan,
Qıyan-keski «ómir» degen bul kitap! (Sh.Seytov).
Kontekstlik antonimlerden kórkem shıǵarmada súwretlewdiń tásirsheńligin asırıw maqsetinde qollanıladı. Mısalı:
Qumay kózler meni jegendey edi,
Kirpikler shanshılǵan tebendey edi (I.Yusupov).
Antonimlerdi turaqlı sóz dizbeklerinde de kóplep ushıratamız. Frazeologizmlerde: kókke kóteriw – jerge urıw, júzi jarıq bolıw – júzi qara jer bolıw, kewili aq – ishi qara, kózine ıssı kóriniw – kózine suwıq kóriniw hám t.b. Sóz hám frazeologizmler arasındaǵı leksika-frazeologiyalıq antonimler: baqıl, sıqmar – qolı ashıq, qapa – awzı qulaǵında. Naqıl – maqallarda: Úlkenge húrmette, kishige izzette. Hikmetli sózlerde: Bilmegendi sorap úyrengen alım, arlanıp soramaǵan ózine zalım (Alisher Nawayı).
Gónergen sózler. Jámiyet rawajlanıp barǵan sayın, sociallıq-ekonomikalıq, mádeniy turmıstaǵı geybir sózler gónerip, qollanıwdan shıǵıp qaladı. Kórkem shıǵarmada belgili bir dáwir waqıyaları súwretlener eken, usı dáwirge tiyisli bolǵan eski túsiniklerge baylanıslı gónergen sózlerden paydalanıladı. Lingvistikada bunday túsinikti bildiretuǵın sózler «arxaizmler» hám «istorizmler» degen atamalar menen ulıwmalastırıladı. Kórkem shıǵarmadaǵı gónergen sózlerdi úyrengende eń dáslep olardı jıynap, soń belgili bir tematikalıq toparlarǵa ajıratıp úyrengen maqsetke muwapıq. Mısalı: «Edige» dástanında mámleketti basqarıw islerine, áskeriy islerge, kásipke, adamlardıń sociallıq jaǵdayına baylanıslı gónergen sózler kóplep ushırasadı.
Mámleketti basqarıw islerine baylanıslı tómendegidey siyasiy-jámiyetlik sózler ushırasadı:
Áne sonnan keyin Toqtamıs patsha Kenjenbaydı basshı qıldı (17).
Do'stlaringiz bilan baham: |
