|
Xannan ayaq alsańa,
Xanǵa qullıq etseńe (19).
Atalıǵın, nayıbın barıp kóreyin (21).
Diywan begi, qus begi (21).
Men meterin kóreyin (21).
Sultanı bolır aǵası (56).
Bul mısallarda patsha, móhirder, tóre, biy, xan, atalıq, nayıp, diywan begi, qus begi, meter, sultan degen sózler dástandaǵı waqıyalar bayan etilgen dáwirge baylanıslı siyasiy-jámiyetlik sózler bolıp tabıladı. «Patsha, xan» sózleri mámleket basshısı, «wázir» sózi xannıń orınbasarı, «atalıq» sózi bir neshe ruwlıq birlespelerdiń basqarıwshısı, «nayıp» sózi wázirdiń járdemshisi, «meter» belgili bir aymaqtı basqarıw boyınsha xan járdemshisi, «qus begi» orta ásirlerde xannıń shikarǵa shıǵıw jumısların shólkemlestiriwshi, ań awlawshı, qus hám olardı baǵıwshılardıń ústinen qaraytuǵın adam mánisin bildirse, XIX ásirde Xiywa xanlıǵında mexter, meter atamaları belgili bir aymaqlardı basqarıwshı xannıń járdemshisin bildirgen. «Diywan» sózi xannıń jarlıǵı hám basqa hújjetler boyınsha jumıs júrgiziwshi degen máni ańlatadı. «Biy» sózi erte dáwirlerde daw-jánjellerdi, shatasqan máselelerdi sheship, biylik etiwshi adam, yaǵnıy hámeldi bildirse, házirgi waqıtta merekelerdi, ayırım jaǵdaylarda daw-jánjellerdi, sheshiwshi kishigirim awıl hám kóshelerdi basqaratuǵın adamǵa aytıladı. Olar ózlerine tiyisli aymaqtaǵı merekelerdi shólkemlestiredi, daw-jánjellerdi sheshedi. Awıllıq orınlarda awıldıń biyi bolsa, qalalarda kóshe biyleri dep ataladı. Tóre sózi «xan tuqımı» degen mánisti bildiredi. Qaraqalpaq tilinde bul atamanıń tómendegi mánileri ushırasadı: 1. Eski jámiyette basqarıwshı, biylewshi adam, aq súyek. 2. Awıspalı mánide hasıl, jaqsı. Al, dástanda Edige menen Nuratdinge baylanıslı qollanılıp «aqıllı hám keńesgóy» mánilerinde jumsalǵan. Qanday da bir sheshilmey atırǵan talas-tartıslı jánjellerdi óziniń aqıl parasatı menen ádalatlı sheshetuǵın adamlardı tóre dep ataydı. Bul sózdiń qatnasında, tórelik, tóreshi, tóreshilik dórendi atamalar jasalǵan. Bul tárepten qaraǵanda, sońǵı dáwirlerde biy, tóre sózleri semantikalıq arxaizmge aylanǵan.
Kórkem shıǵarma tilindegi gónergen sózlerdi talqılawda shıǵarma dáwirdiń itibarınan shette qalmawı tiyis. Sebebi, sózler jazıwshı jasaǵan, dóretiwshilik etken dáwirde gónergen bolıwı múmkin, biraq shıǵarmadaǵı súwretlengen dáwirde ol jedel qollanıwda bolǵanlıǵı anıq.
Neologizmler – belgili bir tariyxıy dáwirlerde jámiyettiń rawajlanıwı nátiyjesinde hár bir tilge kirgen jańa mánili sózler. Hámmege ortaq, ádebiy tildiń leksikasınan tolıq orın alǵan neologizmler jalpı neologizmler dep ataladı. Al, anaw ya mınaw jazıwshınıń tilinde ushırasatuǵın neologimzler stillik neologizmler dep ataladı. Ádebiy shıǵarmalarda jeke stillik neologizmler kórkem-estetikalıq xızmetti atqaradı. Mısalı:
Kimler bayıp, kimler bankrot bolıp,
Dúnya házir biznes ıshqında janar.
...Ashkóz dúnyadaǵı kóp urıslardı,
«Dollar sawashı» dep atasa bolar (I.Yusupov).
Dialektlik sózler. Belgili bir aymaqta jasawshı xalıq jámáátiniń sóylew tilinde ushırasatuǵın sózler dialektlik sózler dep ataladı. Jazıwshılar óz qaharmanların ózleri jasaytuǵın aymaqtan kelip shıǵıp, isenimli, janlı súwretlewde dialektlik sózlerden paydalanadı. Dialektlik sózler aymaqlıq kolorit, aymaqqa tiyislilikti sáwlelendiriw menen birge kórkem tekstte málim bir estetikalıq xızmetti atqaradı. Biraq dialektizmlerdiń estetikalıq xızmeti olardıń kórkem teksttegi norması, qalay qollanılıwı, házirgi waqıtta qanday dialektizmler tilde qollanılıwı menen baylanıslı. Lingvistikalıq miynetlerde dialektlik sózlerdi fonetikalıq, leksikalıq, grammatikalıq dialektizmler dep toparlarǵa bóledi. Fonetikalıq dialektizmler tiykarınan, sóylew waqtında sózdegi seslerdi ózgertip qollanıw, seslerdiń sozımlı aytılıwı, sestiń túsiriliwi, seslerdiń qabatlasıp qollanılıwlarında kórinedi. Leksikalıq dialektizmler de óz náwbetinde ishki toparlarǵa bólip úyreniledi: túpkilikli, etnografiyalıq, semantikalıq dialektizmler.
Dialektlik aymaqta jasawshı adamlardıń ózine say bolǵan úrp-ádetleriniń atamaları etnografiyalıq dialektizmler dep ataladı. Bunday sózler súwretlewdiń reallıǵın támiyinleydi: Qudaynazar qızına el qáde toy beriwge tayarlandı (M.Nızanov «Dushpan»).
Varvarizm hám vulgarizm sózler. Kórkem shıǵarmada basqa tilge tiyisli sóz hám terminlerdiń qollanılıwı varvarizmler dep ataladı. Mısalı: Ayırım sóylewshiler ana tiliniń sózine orıs tiliniń sózlerin qosıp ta qollanadı. Mısalı: Nu, chto-j, tubalayıq, biraq bul aq tuba, izi qayırlı tuba! – Musılman óziń bol men ateistpen Siysen!– Pojaluista! Maxan bir dovolno bolǵan shıǵar, nu, maxan! (Sh.Seytov). Sebep penen bu`gin Elmiranıń maxanı troynoy porciya aldı ma?...(Sh.Seytov).
Ádebiy shıǵarmalarda házirgi waqıtta qollanıwdan shıǵıp qalǵan basqa tillerden kirgen sózlerdi dáwir koloritin ashıp beriwde qollanadı. Personajdıń basqa tildi bilmeytuǵınlıǵın, yamasa túsinbeytuǵınlıǵın kórsetiw ushın sózdegi sesler dizbegin pútkilley ózgertip te paydalanadı.
Vulgarizmlerde unamsız múnásibet, kemsitiw, mensinbewshilik hám t.b. sıyaqlı bir qatar mániler bildiriledi. Bunday sózler kóbirek nominativlik mánilerine emes, konnotativlik mánilerge iye bolıp sóylew tilinde ushırasadı. Vulgarizmler kórkem shıǵarmada tiykarınan, personajlar tilinde qollanıladı. Lingvistikalıq analizlew prosesinde kórkem shıǵarmada qollanılǵan vulgarizmlerdi qanday jaǵdaylarda hám ne sebepten qollanıp atırǵanlıǵın, olardıń leksika-semantikalıq quramların anıqlaw zárúr. Mısalı: O aqmaq, bul ne degeniń! (M.Nızanov «Dushpan»).
... – Sen de kóp oqıdıń. Allamurat maqsım medireseden búgin shaymiy bolıp shıqsa, sen álleqashan shaymiy ediń. Qaraqulaǵıń ne, bádbaq? (T.Qayıpbergenov «Baxıtsızlar»).
Waliy ekensiz? Sol-aw «millioner me» dep gúmanlanǵanım.
Do'stlaringiz bilan baham: |
