8- ámeliy shınıǵıw
Gruppa kompleks usılın úyreniw.
Ósimlikler introduktsiyasi hám olardıń introduktsiya sharayatına
iykemlesiw procesi qıyın keshetuǵın process bolıp, daslep teoriyalıq hám ámeliy
tárepten tayınlıq zárúr.
Introduktor qánigelerdiń atap ótiwlerinshe, introdutsent ushın tán bolǵan
barlıq kórsetkishler - tábiy kelip shıqqan jayı, turmıslıq forması, ósiw sharayatı
hám de introduktsiya etiletuǵın rayonlardıń ıqlım hám topıraq sharayatı, ósimlikler
dúnyası, egiw tártibi, qollanılatuǵın agro-texnikalıq ilajlar itibarǵa alınadı. Bul
kesellikti anıqlaw, induktiv ( tájiriybe, ıqlım hám ekologiyalıq qásiyetleri
tiykarında ) hám deduktiv ( eko-tariyxıy, adaptogenetik) jónelislerde ámelge
asırılǵan.
Bul eki jónelis I. V. Belolipov (1976, 1983) tárepinen usınıs etilgen
introduktsiya processinde eko-introduktsion usıldıń tiykarın quraydı [52, 53]. Yu.
M. Ólikxaev (1992) hám N. I. Shtonda (2004) lar bolsa, usı usıldı tájiriybelerde
qollap, tábiyaattan hám tájiriybelerden alınǵan túrli parametrlerdegi baqlawlar
tiykarında introdutsentlarni salıstırıwlap úyreniwdi usınıs etdilar. Sonıń menen
birge, V. P. Pechenitsin (2004) tárepinen introduktsiya sharayatında jasalma tásir
astında júzege keletuǵın ósimlik-larga tán bolǵan ayrıqshalıqlardıń ( túbir dúzilisi,
morfologiyalıq, anatomik, embriologiko'zgarishlar) nizamlıqları úyrenildi.
Ilimiy izertlewlerimizde de ob'ekt retinde paydalanılǵan introdutsentlarning
qásiyetleriinduktivva deduktivasosda úyrenilinip, tábiy kelip shıǵıwı menen 10
floristik oblastga hám 37 shańaraqqa tiyisli 111 tur dárivor ósimlikler Buxoro
oazisi ( ortasha yamasa kúshli) hám Xatkercho'l ( kúshli yamasa oǵada kúshli) dıń
kebirlengen topraqlarında introduktsiya etildi. Introdutsentlarni shańaraqları,
ximiyalıq quramı, turmıslıq formaları hám tábiy floristik oblastlariga tıykarlanıp
gruppalarǵa boldıq.
Introduktsiya etilgen dárivor ósimliklerdiń kóp túrleri Lamiaceae,
Asteraceae, Apiaceae, Fabaceae, Rosaceae, Solanaceae shańaraqlarınıń wákilleri
bolıp, joqarı saqlanuvchanlikni - Rosaceae (50, 0 den 100, 0% ge shekem ),
Fabaceae (33, 3 ten 71, 4% ge shekem ), Solanaceae ( 25, 0 den 66, 7% ge shekem
), Asteraceae (23, 1 den 33, 3% ge shekem ) shańaraǵına tiyisli túrler
shólkemlesken. Introduktsiya processinde, kem (1-4) túrlerdi óz ishine alǵan
Malvaceae, Apocynaceae, Amarantaceae, Rubiaceae, Campanulaceae hám
Brassicaceae shańaraqlarına tiyisli ósimliklerde de saqlanuvchanlik 50, 0 den
100% ge shekem gúzetilgen bolsada, túrler sanınıń kamligi sebepli olardıń
shorlanıwǵa shıdamlılıǵı tuwrısında anıq xarakteristika bere almadıq.
Saxifragaceae, Linaceae, Papaveraceae, Rutaceae, Lythraceae, Balsaminaceae,
Caryophyllaceae shańaraqlarına tiyisli bolǵan túrlerde urıw kógergishlik kuzatilib,
saqlanuvchanlik gúzetilmegen bolsa, Hypericaceae, Tiliaceae, Scrophylariaceae,
Plantaginaceae, Alliaceae, Primulaceae, Paeoniaceae shańaraqlarınıń wákillerinde
urıw kógergishligi de gúzetilmegen. Sonday eken, Rosaceae, Fabaceae,
Solanaceae, Asteraceae, Malvaceae, Amarantaceae, Rubiaceae, Campanulaceae,
Brassicaceae, Apocynaceae shańaraqlarına tiyisli túrlerdiń kebirge shıdamlılıq
dárejesi talay joqarı bolıp tabıladı.
Shor topraqlarda ósimliklerdiń saqlanıwı glikozidlilarda -44, 4-85, 7%,
saponinlilarda -75, 0-50, 0%, efir-maylılarda -30, 2-60, 0%, kislota -lilarda - 50, 0-
50, 0%, vitaminlilarda - 33, 3-66, 7% hám flavanoidlilarda 16, 7- 40, 0% ni tashkil
etip, smola hám shilimshiq zatlar saqlawshı, palaw-lovchi zatlarsaqlovchi,
ekdestenlikimyoviy quramlı ósimliklerde tómen bolǵan. Ximiyalıq quramı
tiykarında ósimliklerdiń saqlanıwın salıstırıwla -ganimizda, vitaminli, saponinli,
glikozidli, efir - maylı hám flavanoidli ósimlikler shor topraqlarda salıstırǵanda
shıdamlı ekenligi belgili boldı.
Introdutsentlar turmıslıq formasına tıykarlanıp 5 gruppaǵa bólingen bolsada,
olardan 88, 3% ni ot (65, 3% kóp jıllıq hám 34, 7% bir-eki jıllıq ) quradı. Liana,
puta, shala puta hám terekler bolsa qalǵan túrlerdi óz ishine alǵan. Ortasha
kebirlengen topraqlardako'p jıllıq ot ósimliklerdiń urıw kógergishligi hám nál
ko'karuvchanligi 55, 1% hám saqlanıwı 30, 6% yamasa 1-2 jıllıq ósimliklerde 45, 2
- 29, 1% ni, kúshli kebirlengen topraqlardaesa, bul kórsetkishler muwapıq halda
92, 1 hám 57, 8% yamasa 83, 3 hám 62, 5% ni quradı. Ot ósimliklerde
kógergishlik hám ko'karuvchanlik joqarı kórsetkishni shólkemlesken bolsada,
vegetatsiya dawamında kóp jıllıq ósimliklerdiń 24, 5 - 34, 3%, 1-2 jıllıq
ósimliklerdiń 16, 1 - 20, 8% qurib qalǵan. Sonday bolsada, saqlanıp qalǵan (25, 0-
100% ge shekem ) otning kóp túrleri vegetatsiya dawamında kebirge shıdamlılıq
dárejesi oǵada joqarı bolǵan. Shala puta hám terekler wákillerinde ko'karuvchanlik
hám saqlanıw kórsetkishleri eki qıylı shorlanıw daǵı topraqlarda da joqarı bolıp,
muwapıq halda 25, 0-100% gachani shólkemlesken. Túrler sanınıń ozligi
sebepliularni xarakteristikalawda anıq juwmaq qilolmadik.
