|
Biraq… biraq, bulardıń bári Jumamurat ushın qádimgi bolıwǵa tiyisli, onsha áhmiyeti joq, dártke aspaytuǵın nárseler (G. Esemuratova «Jumamurat qayqı»).
Dúnya-malsızlıqtan jarlı bolsań da, aqılǵa bay bolıwǵa háreket qıl, sebebi dúnya-mal menen bay bolǵannan góre, aqılǵa bay bolǵan jaqsıraq: aqıl menen dúnya-mal tabıwǵa boladı, biraq dúnya-mal menen aqıl tawıp bolmaydı. Ańqaw, nadan tez kámbaǵallasadı, biraq mına nárseni bilgil: aqıl – ol urı alıp kete almas, otta janbas, suwda batpas bir qımbat bahalı nársedur.
Eger aqılıń bolsa, óner úyren, sebebi ónersiz aqıl – lipassız tán yaki bet-álpeti joq adam sıyaqlı. Bilim bul aqıl belgisi degen ekenler («Qabusnama»).
Solay etip, tekst komponentlerin baylanıstırıwda leksikalıq tákirar, sinonimler, almasıqlar, kiris aǵzalar, dáneker hám t.b. tillik birlikler qollanıladı. Bunday qurallardıń hár biri keleshekte ayrıqsha izertlewler ushın tiykar boladı.
Qadaǵalaw ushın sorawlar hám tapsırmalar
1. Tekst komponentlerin baylanıstırıwshı qurallardı anıqlań?
2. Bayanlawısh formaları arqalı tekst komponentleriniń baylanısı degende neni túsinesiz?
3. Almasıqlardıń tekst komponentlerin baylanıstırıwdaǵı tiykarǵı xızmeti qanday?
4. Leksikalıq tákirar arqalı baylanısqan tekst komponentlerine mısallar tabıń?
5. Parcellyatlar arqalı baylanısqan tekst komponentlerin aytıp beriń? Mısallar keltiriń?
6. Orın hám waqıttı bildiriwshi leksikalıq birliklerdiń tekst komponentlerin baylanıstırıwdaǵı ornı qanday?
7. Sinonim sózlerdiń tekst komponentlerin baylanıstırıwdaǵı áhmiyeti qanday?
8. Kiris aǵzalar hám dánekerler tekst komponentlerin baylanıstırıwda qanday áhmiyetke iye?
12-tema: Troplar
Joba:
1. Metafora
2. Metonimiya
3. Sinekdoxa
4. Ironiya
5. Perifraza
6. Giperbola
8. Litota
Tayanısh sózler: Metafora, tillik metafora, jeke stillik metafora, teńew, metonimiya, sinekdoxa, ironiya, antifraz, sarkazm, perifraza, shaxstı ańlatıwshı perifraza, anıq shaxstı ańlatatuǵın perifrazalar, shaxslardı ulıwma ańlatatuǵın perifrazalar, trop, giperbola, litota hám t.b.
Sóz mánisiniń awısıwı degende kórkem shıǵarmanıń kórkemlilik qunın, súwretleniwin, tásirsheńligin kúsheytiw maqsetinde bir zattıń atın, belgisin ekinshisine uqsatıw, salıstırıw yamasa sózlerdiń awıspalı mánide qollanılıwı túsiniledi. Sóz mánisiniń awısıwı hár qıylı usıllarda ámelge asadı.
Metafora. Bul usıl arqalı sóz mánisi awısqanda, anaw ya mınaw predmet ya qubılıstıń ataması arqalı óz ara túri, forması, háreketi t.b. belgileriniń uqsaslıqlarına qaray ekinshi bir predmet ya qubılıs ataladı. Metaforalıq usıl arqalı sóz mánisiniń awısıwınan payda bolǵan sózlerdi metaforalar dep ataymız. Metaforalar kúndelikli xalıq sóylew tilinde de, jazba tilde de, ilimde de, kórkem ádebiyatta da jiyi ushırasadı.
Kórkem ádebiyatta súwretlew qurallarınan biri sıpatında qollanılatuǵın metaforalardıń ulıwma qaraqalpaq tilinde sóylewshiler tárepinen tanılǵan máni sıpatında qabıl etilgenleri ǵana tildegi leksikalıq mánilerdiń belgili bir túrin qurawı kerek. Al ulıwma xalıqlıq tanımalılıqqa iye bola almay júrgen, kórkem sóz sheberiniń ayrıqsha stiline baylanıslı ǵana qollanılǵan mániler ulıwma tarqalǵan leksikalıq mánilerdiń toparına kirmesten, jeke stillik boyawlar sıpatında qala beredi.
Lingvistikalıq miynetlerde metaforanıń tiykarınan eki túri kórsetiledi: Tillik metafora hám jeke avtorlıq metafora. Tillik metaforalar tildiń rawajlanıwı menen baylanıslı qubılıslar esaplanadı. Bunday metaforalar tiykarınan ataw, at qoyıw xızmetinde kelgeni ushın olarda stilistikalıq boyaw, ekspressivlik, ózleri ańlatqan predmetke subyektivlik qatnasta bolmaydı. Tek ǵana belgili bir sózdiń máni sheńberi keńeyedi hám de jańa túsiniklerdi ataw ushın qollanıladı. Máselen: adamnıń ayaǵı, adamnıń kózi – júziktiń kózi, kóylektiń etegi – tawdıń etegi hám t.b. Jeke avtorlıq metaforalar bolsa, jazıwshınıń estetikalıq maqseti, yaǵnıy ortalıqtı subyektiv múnásibetin qosıp súwretlep atawı tiykarında júzege keledi. Olar stilistikalıq jaqtan waqıyanı obrazlı súwretlew qásiyetine iye. Sonıń ushın da kórkem tekstte qaharmannıń tuyǵı-sezimlerin tásirsheń, anıq hám ıqsham súwretlewge xızmet etedi. Jeke avtorlıq metaforalarda konnotativ máni boladı. Mısalı: tilimizde at, eshek, iyt, qasqır, túlki, jolbarıs hám t.b. haywanlardıń atları bolǵan leksemalar bar bolıp, bul sózler óz mánisinen tısqarı, awıspalı mánide júdá keń qollanıladı. Attıń kúshliligi, eshektiń ójetligi, qoydıń juwaslıǵı, iyttiń opadarlıǵı sıyaqlı tiplik ózgeshelikler metaforalıq usılda kóshiriledi, nátiyjede konnotativ máni payda boladı hám teksttiń tásirsheńligi artadı. Metafora menen teńewdiń ózine tán ayırmashılıqları bar: 1.Teńewde sózler óz mánisi menen qatnasadı. 2. Teńewde eki komponent — uqsatılıwshı obyekt hám uqsawshı obraz salıstırıladı. Metafora bolsa bir komponentli boladı. 3. Teńewlerde keńeyiw imkaniyatları kóp, bir gáp, hátte, abzas dárejesinde keńeyiwi múmkin. Metaforalar bolsa sóz yaki sóz dizbeginen ibarat boladı. 4. Teńewde arnawlı salıstırıwlar boladı: -day, -dey, kibi, yańlı hám t.b. Mısalı:
1. Jamannıń kewili tawıq ketektey,
Jaqsınıń kewili misli jáhándur.
(T.Mátmuratov)
Bunda «kewil» sózi uqsatıw subyekti, «tawıq ketek» hám «jáhán» uqsatılıwshı subyekt, -tey qosımtası uqsatıwdıń formalıq kórsetkishi. Shayır jamannıń kewilin tawıq ketekke, al jaqsınıń kewilin jáhánge megzetken. Bul tolıq uqsatıw, sebebi insannıń qaysı paziyleti ne nársege teńelip atırǵanı anıq kórsetilgen. Al endi mına mısalǵa dıqqat awdarayıq: Suwıǵan adamlar — sóngen vulkanlar (I.Yusupov). Bul – metafora. Óytkeni adamdı tikkeley vulkanǵa teńep tur. Adam suwısa mehirge mútáj bolıp, suwıqlasıp qaladı, vulkanlar da sonday sónip qalsa ıssılıǵın joǵaltadı. Bunda suwıǵan adamlardı tikkeley ekinshi at penen «suwıǵan vulkanlar» dep atap atır. Metaforalarǵa mısallar: 1. Adam kewli — jolda ósken kók emen. (I.Yusupov «Tórtlik»). 2. Ǵam qusına kóksim uya bolıp tur. (X.Dáwletnazarov «Xosh qal, jaslıǵım»). 3. Sezimler órteydi, ayǵa qarayman. (B.Genjemuratov «Tańlamalı shıǵarmaları»).
Do'stlaringiz bilan baham: |
