Ўзбекистон республикаси вазирлар махкамаси ўзбекистон Олий ва Ўрта маҳсус таълим вазирлиги Ўзбекистон ҳАЛҚаро ислом академияси

предикат
– бу бир нечта қийматга 
эга бўлишлиги мумкинлиги) хисоблаш тилидан фойдаланадилар. Биринчи 
предикатга 
муносабатлар номи
мос тушади, далиллар терминига эса 
объектлар
. Барча предикатларнинг мантиқида ишлатилувчи мантиқий 
фикрлар ҳақиқий ёки ёлғон мазмунга эга.
Мисол: Джон ахборот технологиялари бўйича мутахассис фикрини 
кўриб чиқамиз. Ушбу фикр қуйидагича тасвирланиши мумкин: ҳисобланади 
(Джон, ахборот технологиялари бўйича мутахассислик). Келинг Х-объект 
(Джон), ахборот технологиялар бўйича мутахассис бўлиб ҳисобланаётган 
бўлсин. Унда қуйида форма ишлатилади: ҳисобланади (Х, ахборот 
технологиялари бўйича мутахасис). 
Смит IBM фирмасида мутахассис сифатида ишлайди 
фикри учта 
далилли предикат кўринишида берилиши мумкин
: 
ишлайди
(Смит, IBM 
фирмаси, мутахассис).
Мантиқий моделлар билан ишлашда қуйдаги қоидаларга амал қилиш 
зарур:
1.
Далиллар тартиби хар доим берилган предмет 
сохасига қабул қилинган предикатлар изоҳи билан мос ҳолда 
берилиши керак. Дастурчи далилларнинг фиксирланган тартиби 
ҳақидаги қарорни қабул қилади ва бошидан охиригача унга амал 
қилади.
2.
Предикат далилларнинг исталган миқдорига эга 
бўлиши мумкин. 

---

31 
3.
Предикатдан ташкил топган ва у билан далиллар 
орқали боғланган алоҳида фикрлар, мураккаб фикрларга мантиқий 
боғламалар орқали боғланиши мумкин: ВА
(END, 

), ЁКИ (or, 

), ЙЎҚ (not,
~)
, →- АГАР..., УНДА формасини йўналтириш учун 
фойдаланиладиган импликациялар. 
Бир неча мисолларни кўриб чиқамиз: 
1)
Предикат номи – ҳисобланади
Ҳисобланади (Смит, АТ бўйича мутахассис) ∩ ўқийди (Смит, адабиёт) 
Смит 
АТ бўйича мутахассис
 
ҳисобланади
 ва адабиётни ўқийди.
2)
Предикат номи – ҳисобот беради 
Ҳисобот беради (Смит, Джон)→бошқаради (Джон, Смит) 
Агар Смит Джонни олдида ҳисобот берадиган бўлса, унда Джон Смитни 
бошқаради. 
3)
Предикат номи – ёзди 
Ёзди (Смит, дастур) ∩ NOT ишлайди (дастура) → тўғирлаш (Смит, 
дастур, оқшом) OR бериб юбориш (дастур, дастурчи, кейинги кун) 
АГАР Смит дастурни ёзган бўлса ВА у ишламаса, УНДА Смит дастурни 
кечқурун тўғирлашига ЁКИ кейинги куни дастурчига бериб юборишига тўғри 
келади.. 
Фикрларда далил сифатида ўзгарувчилар ишлатилиши мумкин. Бундай 
ҳолатда ўзгарувчилар билан ишлаш учун 
квантор
(мантиқий операцияларда 
умумий номланиши) тушунчаси киритилади.
Кванторлар 2 турда бўлади:
1.
Умумлик квантори 

2.
Мавжудлик квантори 

)
(
x

, барча айрим соҳага тегишли бўлган қовусдаги ўзгарувчилар 
ҳақиқий бўлиши кераклигини билдиради. 
)
(
x

означает, х мазмунлардан фақат айримларигина ҳақиқий эканини 
билдиради.

ва 

бир-бирининг хоссаси бўлиши мумкин. 
Мисоллар: 
1. 
)
(
x

(АТ бўйича мутахассис 
(X)→дастурчи(X)
) 
АТ бўйича барча мутахассислар дастурчилардир. 
2. 
)
(
x

( АТ бўйича мутахассис 
(X)→яхши дастурчилар (X))
АТ бўйича айрим мутахассислар – яхши дастурчилардир. 
3. 
)
(
)
(
y
x


(ходим 
(X)→
раҳбар 
(Y,X))
Ҳар бир ходимнинг раҳбари бор. 
4. 
)
(
)
(
X
Y


(ходим 
(X)→
раҳбар 
(Y,X))
Бир шахс борки, у ҳаммага раҳбарлик қилади.