Ўзбекистон республикаси вазирлар махкамаси ўзбекистон Олий ва Ўрта маҳсус таълим вазирлиги Ўзбекистон ҳАЛҚаро ислом академияси

4.3.
 
Билим олишнинг гносеологик жиҳатлари. 
 
Гносеология – фалсафада билиш назарияси ва инсон онгида мавжудлик 
назарияси билан боғлиқ бўлим.
Билимлар муҳандислиги фан сифатида иккиланган гносеология сифатида 
ифодалаш мумкин! мавжудли (Д) аввал эксперт (М1) онгида шакилланади, 
кейин экспертнинг фаолияти ва тажрибаси билимлар муҳандиси (М2) 
ёрдамида эТнинг билимлар базасини ташкил этувчи билим (Пз)га 
интерпретацияланади. Мавжудликни билиш жараёни инсон онгида борлиқни 
англашга йўналтирилган. 
Д – мавжудлик 
М1 – мавжудликнинг эксперт модели 
М2 – мавжудликнинг билимлар муҳандиси модели 
Пз – билимлар майдони 
Билимни олиш жараёнида илимлар муҳандисини эТ қуриш учун керак 
бўладиган экспертнинг айни соҳага оид индивидуал билимлари билан боғлиқ 
компоненталар қизиқтиради. Бу соҳа билимлар асосан эмперик кузатишлар 
асосида йиғилган билимлардан иборатлиги учун эмперик деб аталади, уларни 
қандай қилиб умумийлаштириш кейинг масала. Билиш доимо янги тушунча 
И
1
И
2
И
3
 
М
1 
М
2 
P
Z 

---

38 
ва назариялар яратиш билан боғлиқ. Кўпинча муҳандис билан суҳбат 
давомида “йўл-йўлакай” эксперт янги билимларни яратаётгандек. Билимлар 
муҳандиси қуйидаги методологик занжир ёрдамида эксперт билимларини 
талқин қилади: 
Факт 

умумлашган факт 

эмперик қонуният 

назарий қонуният
Билим структураси 2 қисмдан иборат: 
-
емперик (кузатиш, ҳодиса) 
-
назарий (қонуниятлар, абстракция, умумлашма) 
Илмий билим критерияси.
Назаря – нафақат илмий билимларни 
умумлашган қатий тизими, балки янги билимларни очишнинг усуллари 
ҳамдир.
Илмийликнинг асосий методологик критериялари қуйидагилар: 
-
ички мослик ва тўғрилик 
-
тизимлилик 
-
холисоналик 
-
тарихийлик 
Ички мослик ва тўғрилик. Бу критерия эмперик жиҳатдан бир қарашда 
ишламайдигандек. Билимнинг тўлиқ эмаслиги предмет соҳасини тўлиқ 
тафсифланмаслиги билан боғлиқ 
2. Тизимлилик. Тизимли ёндошув ихтиёрий предмет соҳасини бир неча 
ўзаро муносабатдаги қисмлардан ташкил топган ягона тизим сифатида таҳлил 
этишга йўналтирилган.
3. Обективлик. Билиш жараёни чуқур субектив, демак у ўрганилаётган 
субект хусусиясига боғлиқ. Субективлик фактларни аниқлаштирилганда 
пайдо бўлади ва обектни идеаллаштирган сари чуқурлашиб боради 
4. Тарихийлик. Бу критерия тараққиёт билан боғлиқ. Бугунни англаш – 
ўтмишни англаш билан боғлиқ.