Ўзбекистон республикаси вазирлар махкамаси ўзбекистон Олий ва Ўрта маҳсус таълим вазирлиги Ўзбекистон ҳАЛҚаро ислом академияси

 
6.2.
 
Махсулий қоидалар 
 
Билимлар базасини амалга оширишнинг энг кўп тарқалган шаклларидан 
бири – билимларни махсулий қоидалар тассавур қилишдир. 
ББ амалга ошириш (реализацияси)нинг энг кенг тарқалган шакли – 
билимларни махсулий қоидалар ёрдамида тақдим этиш . Махсулий модел 
ёрдамида истаган билимлар тизимини тавсифлаш мумукин.
Махсулий моделлар (тармоқли моделлар қаторида) ахборот тизимларида 
билимларни тақдим этишнинг кенг тақалган воситаларидан бири 
хисобланади.
Махсулий қоидалар импликация кўринишида тақдим этилади: 
• 
pi : si → di
бунда pi – маҳсулот қоидаси 
si – қоида қўллаш шарти
di – қоида қўллаш натижаси. 
Махсулий (продукция) қоидалар асосидаги билим моделлари, фрейм 
моделлари биргаликда, кенг тарқалган моделлар деб ҳисобланади. Улар 
билимларни “АГАР – У ХОЛДА” шаклда тасвирлайди. Қоидани “АГАР” 
қисми қоидани қулланиш қатор шартларни, “У ХОЛДА” қисми эса – шартлар 
бажирилган холда амалга ошириладиган тегишли харакат, хулосани 
шаклллайди.
Масалан:
АГАР телетасвир контрасти(ёруғлиги) паст бўлса ВА вақти билан 
пасайса 

---

51 
ВА у негатив(тескари) тасвирга айна бошласа,
У ХОЛДА кинескоп ишдан чиқди, уни алмаштириш керак.
Мисол: 
АГАР пациент грипп билан касалланган бўлса ВА касаллик даражаси = 
бошланғич,
У ХОЛДА 0,95 эхтимоли билан унинг харорати баланд ВА 0,85 эхтимоли 
билан бош оғриғи
Махсулий тизимлар 3 асосий компонентдан ташкил топган: 
1. қоидалар тўплами ( билимлар базаси),
2. ишчи хотира (хулоса натижалари ва аниқ масалаларни ечишга 
тахминлар сақланади),
3. мантиқий хулоса механизми (қоидани ишчи хотиранинг маъносига мос 
тарзда қўллайди).
Ишчи хотирада символлар тўплами кўринишида намуналар сақланган 
бўлсин. Масалан, “бажаришга харакат (намерение) – дам (отдых)”, “дам олиш 
жойи - тоғлар” ва хоказо. 
Қоидалар базасида йиғилган қоидалар ишчи хотиранинг мазмунини 
ташкил этади. Уларнинг шартли қисмларида ёки битталик намуналар ёки ВА
билан бирлаштирилган бир қанча намуналар жойлашган, якуний қисмида эса 
ишчи хотирада қўшимча киритилган намуналар жойлашган.
Масалан: 
Қоида 1: Агар “бажаришга харакат - дам” ВА “йўл баланд-паст”, 
Унда “машинадан фойдаланилсин”. 
Қоида 2: АГАР “дам олиш жойи - тоғлар”,
Унда “йўл баланд - паст”. 
Аввал хулосалар механизми қоиданинг шартли қисми намуналарини 
ишчи хотира намуналари билан таққослайди. Агар ишчи хотирада барча 
намуналар бор бўлса, унда шартли қисм “ҳақиқий” ҳисобланади, бошқача 
бўлса “ёлғон”. 
Ушбу мисолда “йўл баланд - паст” биринчи қоидадан ишчи хотирада йўқ. 
Шунинг учун биринчи қоиданинг шартли қисми ёлғон ҳисобланади. 2-қоидага 
келсак унинг шартли қисми “ҳақиқий” ва “йўл баланд-паст” ишчи хотирага 
киритилади.
Бу қоидаларни иккинчи марта қўллашга ҳаракат қилинганда, фақат 1-
қоидани қўллаш мумкинлиги келиб чиқади, чунки 2 қоида аввал қўлланган ва 
кандидатлар ҳисобидан чиқариб юборилган. Бу вақтга келиб ишчи хотира 2-
қоида натижаси билан тўлдирилди – “машинадан фойдаланилсин”. Натижада 
қоидалар бошқа қолмайди ва тизим тўхтатилади.

---

52 
Келтирилган мисолда хулосага эришиш учун ишчи хотирадан аввалдан 
ёзилганларни чиқариш, хотирага жойлаштирилган қоидаларни қўллаш ва 
тўлдириш бўйича иш олиб борилди. Бундай хулосалар тўғридан – тўғри 
(прямые) деб аталади. 
Тасдиқни талаб этувчи далилларга асосланган бошқа усулда тасдиққа 
керак бўлувчи қоидаларни қўллаш мумкинлигини текширилади ва у қайтма 
хулоса деб аталади. Унда далиллар тўлдирилмайди. 
Ҳам тўғридан-тўғри ва ҳам қайтма хулосалар бўлганда сигналлар 
тўҳтатилади. Агар бирламчи мақсадга эришилса ёки мақсадга эришиш учун 
қўлланадиган қоидалар тугаса сигналлар тўҳтатилади.
Тўғи хулосада 
•
маълумотлар базасидаги мавжуд маълумотларнинг битта элементи 
танлаб олинади ва солиштирилади. Солиштириш натижасида бу 
элемент қоиданинг чап қисмига мос келса,
•
У холда қоидага мос хулоса чиқарилади ва маълумотлар базасига 
жойлаштирилади ёки қоидадан келиб чиқадиган харакат амалга 
оширилади. Шу тариқа маълумотлар базасини ташкил этувчиси 
ўзгартиилади.
Тескари хулосада: 
•
Жараён қўйилган мақсаддан бошланади.
•
Ага бу мақсад қоиданинг ўнг қисми билан мос келса (хулоса), ухолда 
қоиданинг чап қисми қуйи мақсад ёки гипотеза деб қабул қилинади.
•
Бу жараён қуйи мақсадлар билан маълумотлар мос келмагунча 
такрорланади.