Ўзбекистон республикаси вазирлар махкамаси ўзбекистон Олий ва Ўрта маҳсус таълим вазирлиги Ўзбекистон ҳАЛҚаро ислом академияси

3.3.
 
Мантиқий хулосаларни чиқариш тескари фикрлаш 
занжири (ТскФЗ)ни механизми. 
 
ТскФЗ 
механизми 

“A
n-1

A
n
” ,“A
n-2

A
n-1
”, ... ,“A
1

A
2
”

продукцион 

---

29 
қоидаларни шарт ва оқибатларни қуллаш ва таҳлиллаш кетма-кетлиги йўли 
билан пайдо бўлган холат (хулоса, оқибат)ни сабаб(шарт)ларни аниқлашдан 
иборат. 
Шундай қилиб, ТскФЗ механизми индуктив хулоса чиқриш 
A
i-1

A
i
A
i 
– тўғри 
A
i-1
– тўғри 
кетма-кетлигини (
modus tollens 
қоидалардан фойдаланиб) амалга 
оширади. 
ТскФЗ ишлашини умумлаштирилган алгоритми. 
1.
Тадқиқот объектни белгилайдиганA
i

M холат ва A
i-1

A
i
қоидалар
тўпламини шакллантириш. 
2.
Дастлабки пайдо бўлган холат қиймати (А
n
)ни аниқлаш, ББда унга 
оид хулоса қисмида А
n
қиймати мавжуд бўлган охирги (A
n-1

А
n
) қоидани 
топиш. 
3.
Бу қоидани шарт қисмини тескари йўналишда тахлиллаш ва уни 
(A
n-1
) қийматини топиш. У пайдо бўлган А
n
холатни биринчи сабаби ва 
янги A
n-1
холат сифатида чиқариш. 
4.
Тескари йўналишда хулоса қисмида янги A
n-1
холати мавжуд 
бўлган қоидани ББда топиш ва унинг шарт қисмдаги А
n-2 
қийматни A
n-1
холатни сабаби ва янги холат сифатида чиқариш. 
5.
2-5 пп. процедураларни ББда мавжуд бўлган дастлабки холат 
билан кетма-кет равишда боғланган барча қоидаларни ишлатиб 
бўлмагунча ёки янги қоида учрашмагунча такрорлаш.. 
6.
Хулоса чиқариш йўлини ташкил этадиган топилган A
1
,
А
2
,...,A
n-1 
қоидалар кетма-кетлигини хар бир хулосаси умумий якуний хулоса 
чиқариш қоидани АГАР қисмининг ўзгарувчанларнинг бири бўлади. Улар 
“И” мантиқий боғлами билан мужасамлаштирилади. 
7.
Топилган умумий якуний хулоса чиқариш қоидани У ХОЛДА 
қисмига дастлабки (А
n
) холат қиймати ўтказилади. 
Якуний хулоса чиқариш қоидани кўриниши: АГАР A
n-1 
и A
n-2
и … и А
1 
, 
У ХОЛДА А
n 
. 
Мисол: “Автомобиль жойдан қўзғалмаяпти”. Унинг сабабларини 
аниқлаш керак. Бу учун қуйидаги қоидалардан фойдаланамиз: 
1-қоида: АГАР аккумулятор ўтириб қолган бўлса(A
1
),
У ХОЛДА 
стартерга ток берилмайди (А
2
) . 
2-қоида: АГАР стартерга ток берилмаса (А
2
) , У ХОЛДА мотор юргизиб 
юборилмайди (А
3
). 
3-қоида: АГАР мотор юргизиб юборилмаса (А
3
), У ХОЛДА автомобиль 
жойдан қўзғалмайди (А
4
). 

---

30 
Кўрилаётган дастлабки (А
4
) холат 3-қоидани хулоса қисмида мавжуд. 
Шунинг 
учун фикрлашни шу қоидадан бошлаб, шарт қисмдаги А
3
холат А
4 
оқибати сабаби сифатида чиқарилади. Кейин хулоса қисмда А
3 
қиймати 
мавжуд бўлган қоида қидирилади ва натижада 2-қоида топилади. Бу қоидани 
шарт қисмидаги А
2 
қиймат А
3 
оқибати сабаби сифатида чиқарилади. Бундан 
кейин хулоса қисмда А
2 
қиймати мавжуд бўлган 1-қоида топилади. Унинг 
шарт қисмидаги А
1
қиймат А
2 
оқибати сабаби сифатида чиқарилади. Кейинги 
қидирувлар ББда А
1
(ҳамда А
2
, А
3
ва А
4
) қийматларни аргумент сифатида ўз 
ичига олган қоидалар йўқлигини кўрсатади. Шунинг учун бу ерда ТскФЗ 
прцедуралари якунланади ва кўрилаётган пайдо бўлган холатни дастлабки 
сабаби - ”Ааккумулятор ўтириб қолганлиги” бўлади. 
Якуний қоидани кўриниши: 
АГАР мотор юргизиб юборилмаса (А
3
) 
ВА стартерга ток берилмаса (А
2
) 
ВА аккумулятор ўтириб қолган бўлса(A
1
),
У ХОЛДА автомобиль жойдан қўзғалмайди (А
4
). 
Бу ерда А
3 
шарти А
1
ва А
2
шартларини оқибати сифатида кўрилади. Яъни 
А
3 
оралиқ хулоса сифатида якуний А
4
хулосани чиқаришга асос бўлади. 
Мантиқий моделлар 
Мантиқий моделлар предикатларни (