*zbekiston respublikasi

TO’RTINChI BO’LIM 
ShAXSNING ShISSIY-IRODAVIY JABShALARI 
 
VII BOB 
ShISSIYOT 
 
1. Shissiyot to’g’risida umumiy tushuncha 
 
Shissiyot  borliqqa,  turmushga,  shaxslararo  munosabatga  nisbatan  shaxsni 
sub'ektiv  kechinmalarining  aks  ettirilishidir.  Shaxs  tirik  mavjudod  bo’lishi  bilan 
birga  jamiyat  a'zosi  hamdir,  shuningdek,  yakkashol  (individual)  inson  sifatida 
tevarak-atrofdagi  narsalar  va  hodisalarga  nisbatan  munosabatlarini  xolisona 
(ob'ektiv)  aks  ettiradi,  in'ikos  qiladi.  Aks  ettirish  jarayoni  favqulodda  o’z  ichiga 
quyidagilarni  qamrab  oladi:  a)  shaxsning  eshtiyojini  qondirish  imkoniyatiga 
egalikni; b) qondirishga yordam beradigan yoki qarshilik ko’rsatadigan ob'ektlarga  
sub'ekt  sifatida  qatnashishni;  v)  uni  harakat  qildiruvchi,  bilishga  intiltiruvchi 
munosabatlarini  va  hokazo.  Sub'ektiv  munosabatlarning  inson  miyasida  shis-
tuyg’ular, emosional holatlar, yuksak ichki kechinmalar tarzida aks etishi shissiyot 
va  emosiyani  yuzaga  keltiradi.  Shissiyot  -yaqqol  voqelikning  eshtiyojlar  sub'ekti 
bo’lmish  shaxs  miyasida  ob'ektlarga  nisbatan  uning  uchun  qadrli,  ahamiyatli 
bo’lgan munosabatlarining aks ettirilishidir.  
Mulohazalardan  ko’rinib  turibdiki,  munosabat  atamasi  bir  necha  marta 
matnda  qayd  qilindi,  shuning  uchun  unga  ayrim  izoshlar  berish  maqsadga 
muvofiqdir.  Psixologiyada  shali  bir  talay  terminlar,  atamalar,  tushunchalar 
mavjudkim,  ularga  moshiyat,  ma'no,  qo’lam,  sifat,  shakl  jishatidan  qo’llanilishi 
yuzasidan ba'zi bir tuzatishlar kiritilishi ayni muddao bo’lar edi.  
Psixologiya  fanida  munosabat  tushunchasi  ikki  xil  ma'noda  qo’llanilib 
kelinadi:  1)  sub'ekt  (shaxs)  bilan  ob'ekt  (narsa)  o’rtasida  tabiiy  holda  (tarzda) 
yuzaga  keladigan  o’zaro  aloqa  o’rnatish  (ob'ektiv  munosabatlar);  2)  o’rnatilgan 
aloqalarning  aks  ettirilishi  (ularning  kechinmasi),  xususiy  sub'ektning  eshtiyojlari 
va ularning ob'ektlararo munosabati (sub'ektiv munosabatlar), binobarin, namoyon 
bo’lgan  eshtiyojlarni  qondirishga  shay  turgan  narsalar  bilan  odam  o’rtasidagi 
munosabat  ma'nosida  ishlatiladi.  Shissiyot  tushunchasi  kundalik  turmushda  va 
ilmiy  psixologik  manbalarda  har  xil  ma'noda  qo’llaniladi.  Jumladan,  shissiyot 
o’rnida  sezgilar,  anglanilmagan  mayllar,  anglanilmagan  xoshishlar,  tilaklar, 
maqsadlar,  talablar  tushunchalardan  foydalaniladi.  Bu  holatlar  o’rtasidagi  o’zaro 
o’xshashlikka asoslanib ishlatilishi kundalik turmush voqealari bo’lib shisoblanadi, 
xolos.  
Ilmiy nuqtai nazardan kelib chiqib tashlil qilinganda "Shissiyot" odatda tirik 
mavjudodlar  miyasida,  ya'ni  shaxslarning  eshtiyojlarini  qondiruvchi  va  unga 
monelik  qiluvchi  ob'ektlarga  nisbatan  uning  (odamning)  munosabatlarini  aks 
ettirish ma'nosida qo’llaniladi.  

---

127 
 
Jahon  psixologiyasida  "shissiyot"  bilan  "emosiya"  terminlari  (ayniqsa  chet 
mamlakatlarda)  bir  xil  ma'noda  ishlatiladi,  lekin  ularni  aynan  bir  xil  holat  deb 
tushunish  mumkin  emas.  Bunday  nuqson  ommabop  adabiyotlarda,  chet  ellarda 
chop  etilgan  darsliklarda  aksariyat  shollarda  uchraydi.  Odatda  tashqi  alomatlari 
yaqqol  namoyon  bo’ladigan  shis-tuyg’ularni  ichki  kechinmalarda  ifodalanishdan 
iborat psixik jarayon yuzaga kelishining aniq shaklini emosiya deb atash maqsadga 
muvofiq.  Masalan,  ranglarning  o’zgarishi,  yuzlarning  ta'bassumlanishi,  lablarning 
titrashi, ko’zlarning yarqirashi, kulgu, yig’i, g’amginlik, ikkilanish, sarosimalik va 
boshqalar  emosiyaning  ifodasidir.  Lekin  vatanparvarlik,  javobgarlik,  mas'uliyat, 
vijdon,  meshr  oqibat,  sevgi-  mushabbat  singari  yuksak  xislatlarni  emosiya 
tarkibiga  kiritish  g’ayritabiiy  hodisa  shisoblanar  edi.  Ushbu  shissiy  kechinmalar 
o’zining  moshiyati,  kuch-quvvati,  davomiyligi,  ta'sirchanligi,  yo’nalganligi  bilan 
bir-biridan  keskin  farq  qilishlariga  qaramay,  ularni  emosiya  sifatida  talqin  qilish 
oddiy safsataga aylanib qolgan bo’lar edi. Shu boisdan ularning o’zaro eng muhim 
farqi  shundaki,  birisi  ijtimoiy  (shissiyot),  ikkinchisi  esa  (emosiya)  individual, 
xususiy ahamiyat kasb etadi.  
Ta'kidlab  o’tilgan  mulohazalarga  qaramasdan,  shissiyot  bilan  emosiyaning 
o’zaro  bir-biridan  qat'iy  cheklab  qo’yish  ham  ba'zi  anglashilmovchilikni  keltirib 
chiqarishi mumkin. Faoliyat,  xulq-atvor, muomala sub'ekti o’zining shaxsi hamda 
jamiyati  uchun  ahamiyati  shisoblangan  narsalar  va  hodisalarni  aks  ettiruvchi 
munosabati  shissiyotda  mujassamlashadi.  Shaxsning  individual  shayoti  va 
faoliyatiga  aloqador  (xosh  foydali,  xosh  zararli  bo’lishdan  qat'i  nazar)  omillar, 
qo’zg’ovchilar,  turtkilarni  ifodalovchi  hamda  kelib  chiqishi  instinktlar,  hartsiz 
reflekslar, irsiy belgilar (ovqatlanish, jinsiy, shimoyalanish, qo’rqish va boshqalar) 
bilan  bog’liq  sodda  shissiy  holatlar  "emosiya"  deyiladi.  Emosiyalar  nafaqat 
insonlarga,  balki  jonli  rivojlangan  mavjudodlarga  ham  taalluqli  ruhiy  (psixik) 
holatlardir. Shayvonlardagi emosiyalar o’zgarishi murakkab bo’lgan tabiylik (irsiy)  
alomatlarga asoslanuvchi sodda tuzilishga egadir. Odam bilan shayvon emosiyalari 
o’zlarining  moshiyati,  tuzilishi,  ta'sirchanligi,  jadalligi,  sifati,  shakli  bilan  keskin 
tafovutlanadi.  Emosiyalar  tashqi  ko’rinishga  xosligi  bilan,  muvaqqat  xususiyatga 
ega ekanligi bilan shissiyotdan farqlanadi.  
Shuni aytib o’tish joizki, shissiyot shayvonot olamiga xos kechinma emas, u 
aql-zakovat  sub'ekti  sanalmish  shazrati  insongagina  xos,  xolos,  chunki  empatik 
(hamdardlik)  shis-tuyg’ular  shaxsning  mukammallik  bosqichiga  ko’tarilishiga 
kafolat negizidir.  
Shissiyot  bilan  emosiya  (uning  yuksak  darajalari  nazarda  tutiladi)  inson 
shaxsining  ijtimoiy  shayotiy  hart-haroitlarida  yuzaga  kelgan,  odamning  ijtimoiy 
tarixiy  taraqqiyotida  shakllangan  (evolyusion  yo’sinda),  muayyan  ijtimoiy 
mushitda  (jamiyatda)  istiqomad  qiluvchi  kishilar  tomonidan  o’zlashtirilgan 
g’oyalar,  me'yorlar,  qonun-qoidalar,  nizomlar,  qadriyatlarni  aks  ettiruvchi 
anglanilgan  shis-tuyg’ular,  murakkab  ichki  kechinmalarni  vujudga  kelish 
jarayonidir.