124
zerikishi, irodaviy akt tizimi yo’qolishi, fikr yuritish jarayoni parchalanishi,
illyuzion, gallyusional holatlar uchrashi mumkin.
Ijtimoiy turmush haroitida faollik va informasion taqchillik odamlarni salbiy
shis-tuyg’u va kechinmalarga olib keladi, faoliyat tuzilishi va uning dinamikasiga
putur yetkaziladi. Ijtimoiy turmushda shakllanuvchi eshtiyojlar orasida o’quv
faoliyatida muhim rol o’ynovchi va uni kuchaytiruvchi ijobiy xususiyatli sosial va
gnostik eshtiyojlar aloshida ahamiyat kasb etadi, shaxsni kamol toptirish
jarayonida shukmron voqelikni egallaydi.
Ularning turkumiga bilimlarga nisbatan eshtiyoj, jamiyatga foyda keltirishga
intilish, umumbahariy yutuqlarga erishishga intilish kabilar kiritiladi. B) Inson
shayoti va faoliyatining ijtimoiy haroitlarida aniqlanuvchi tashqi manbalar. Bunday
manbalarni talabchanlik, orzu (kutish) va imkoniyatlar tashkil qiladi. Jumladan,
talabchanlik insonga faoliyat va xulq-atvorning muayyan turini hamda shakli
(ko’rinishi)ni taqozo etadi. Mazkur holatni quyidagi mulohazalar yordamida
izoshlash mumkin: ota-ona boladan ovqatni qoshiqda yeyishni, stulda to’g’ri
o’tirishni, "rashmat" deyishni talab qilsa, maktab o’quvchidan ma'lum belgilangan
vaqtda darsga yetib kelishni, o’qituvchilarga quloq solishni, berilgan vazifalarni
bajarishni qat'iy belgilaydi. Jamiyat esa xulq, fe'l-atvor orqali ma'lum axloqiy
normalar va qoidalarga rioya qilishni, shaxslararo muomalaga kirishish shakllari
(vositalari)ni egallashni hamda aniq vazifalarni bajarishga amal qilishlarini o’z
fuqarolariga o’rgatadi.
Psixologiya fanining atamalari moshiyatida orzu yoki kutish jamiyatning
shaxsga nisbatan munosabatining ifodalanish mexanizmi yotadi. Etnopsixologik
stereotiplarda uyg’unlashgan xulq-atvor belgilari va faoliyatning shakllari o’ziga
xoslikka ega. Odatda odamlar bir yoshli bola tik yurishi kerak, deb shisoblaydilar
va ular bu tushfani boladan kutganligi tufayli unga aloshida munosabatda
bo’ladilar. Psixologiyada kutish tushunchasi talabdan farqli o’laroq, faoliyat
yuzaga kelishi uchun umumiy mushit yaratadi.
Imkoniyatlar to’g’risida fikr yuritilganda ma'lum faoliyatning kishilar irodasi
bilan bog’liq (iroda akti, sifati, prinsipi) ob'ektiv hart-haroitlarni o’zida aks ettiradi.
Agarda odamlarning shaxsiy kutubxonasi boy bo’lsa, ularning o’qish imkoniyati
yuqori darajaga ko’tariladi.
Kishilarning xulq-atvori psixologik nuqtai nazardan tashlil qilinganda,
ko’pincha ularning ob'ektiv imkoniyatlaridan chiqib, unga yondashiniladi.
Agarda bola qo’liga tasodifan biologiya kitobi tushib qolsa, uning shu
predmetga nisbatan qiziqishi ortishi kuzatiladi.
V) Shaxsiy manbalar - odamlar qiziqishlari, intilishlari, ustanovkalari va
dunyoqarashlari jamiyat bilan munosabatini aks ettirishdan iboratdir. Inson
faolligining manbai - qadriyat orqali ifodalanib, shaxs statusi (roli)da egallana
boriladi.
Do'stlaringiz bilan baham: