*zbekiston respublikasi

5.2. Motiv muomalasi va uning yechimiga doir mulohazalar 
Sobiq  sovet  psixologiyasi  motivlar  muammosini  dialektik  materializm 
prinsplariga  asoslanib  tadqiqodlangan.  Bu  esa  eng  avvalo  motivlar  tizimi  inson 
shayoti  va  faoliyatiga  murakkab  tuzilgan  boshqaruvchisi  (regulyatori)  sifatida 
tushunishni bildiradi. Mazkur yo’nalishga daxldor psixologlar o’rtasida shaxsning 
faolligi,  ongning  faolligi  shaqidagi  g’oyalar  keng  tarqalgan.  Jumladan, 
S.L.Rubinshteyn  motivlashgan  tizimning  inson  borliqni  aks  ettirishdagi  asosiy 
rolini  ko’rsatib,  shunday  mulohazalarni  ta'kidlab  o’tadi:  birinchi  bo’lib  kuzatish 
ob'ektlari  emas,  balki  eshtiyoj  ob'ektlari  va  inson  xatti-harakatlari  beriladi. 
Motivlashgan ustanovkalarning faollikka oid  o’ziga xosligi ham shunday tuzilgan 
va  u  o’zi  xoshlagan  borliqning  elementi  va  holatini  belgilashga  xizmat  qiladi. 
Ularning  fikricha,  tashqi  olamga  munosabatning  faol  motivasion  xususiyatini 
ko’rsatib  o’tishning  o’zi  kifoya.  S.L.Rubinshteyn  "ong-bu  faqatgina  aks  etish 
emas, balki insonning tashqi mushitga nisbatan munosabati hamdir" deb yozadi.  
Motivlarning  tuzilishi  bilan  bevosita  borliq  ongning  bosqichli  tuzilishi 
muammosi  psixologlar  tomonidan  tezkorlik  bilan  shal  qilish,  yechish,  tekshirish, 
tadqiq etish zarur bo’lgan dolzarb masalaga aylanib bormoqda. 
S.L.Rubinshteyn  ongning  rolini  ko’rsatish  bilan  bir  qatorda  psixikaning 
ko’pqirraliligi  nuqtai  nazaridan  turli  bosqichlarda  ruhiy  jarayonlarning  vujudga 
kelishi,  kechishi  holatlarini  tushuntirib  berishga  erishgan.  Har  qanday  shaxsning 
xulq-atvorini 
psixologik 
jishatdan 
tushuntirishda 
quzg’atuvchilar 
(qo’zg’ovchilarni)  turli  bosqichlarda  o’zaro  murakkab  bog’liqlikda  olib  qarash, 
ko’rish lozim, deb ta'kidlaydi. Bu ko’p bosqichli tuzilma boshqarishni anglashilgan 
bosqichi singari anglanmagan motivasion tendensiyalarni o’z ichiga oladi. 
Sobiq sovet psixologlari  motiv  tuzilishining  bosqichli konsepsiyasini ishlab 
chiqarishda quyidagi mulohazalarga tayanganlar: 
a)  ongning tarixiy  kelib  chiqish  jarayoni  bilan inson  xulq-atvorini boshqarishning 
murakkab tizimiga ega ekanligi; 
b)  ontegenezda  bola  shaxsining  individual  (yakkashol)  shakllanish  jarayoni 
bo’lmish genetik dalillarga asoslanganligi va boshqalar. 
Motivlar  tuzilishini  genetik  bosqichda  shakllanish  eshtimolini  tashlil  qilish 
natijasida  uning  sodda,  bir  bosqichli  tizimdan  murakkab,  ko’p  bosqichli  yuksak 
darajaga  o’sib  o’tish  jarayoni  ishonchli  omillar  yordami  bilan  yaqqol  ko’rsatib 
beriladi.  Umumlashtirilgan  ma'lumotlarga  ko’ra,  sobiq  sovet  psixologlari 
motivlarning  tuzilishi  muomalasini  tadqiq  qilishda  ularning  dinamik  va  ma'noviy 
tomonlarining  birligi  prinsipidan  kelib  chiqish  maqsadga  muvofiq.  Ular  faol 
motivning  dinamik  holati  shaqida  mulohaza  yuritganlariga  mazkur  faoliyatning 
ba'zi jarayonlarida uning dinamikasi o’ta bo’rttirib talqin qilinadi.  
Shuni aloshida ta'kidlab o’tish maqsadga muvofiqki, sobiq sovet psixologlari 
motiv  tuzilishiga  oid  masalaga  yondashish  jarayonida  butun  e'tiborini  uning 

---

121 
 
mazmuniy 
jabshasini 
aloshida 
ko’rsatishga, 
ma'noviy 
tomonlarining 
birlamchiligini belgilashga yo’naltiradi.