*zbekiston respublikasi

4. Odam va shayvon emosiyalari 
Shaxsning  emosional  holatlari  va  kechinmalarining  psixologlar  va 
fiziologlar tomonidan eksperimental tarzda tadqiqot qilinishiga qaraganda, yuksak 
darajada  tashkil  topgan  shayvonlarga  emosiyalarning  fiziologik  mexanizmlaridan 

---

136 
 
insonniki  juda  katta  tafovut  qilmaydi.  Lekin  muammo  shissiyotning  mazmuni, 
sifati,  shakli,  ifodalanishi  nuqtai  nazaridan  tashlil  qilinganda  inson  bilan  shayvon 
emosiyasi  (shissiyot)  orasida  keskin  farq  mavjudligi  namoyon  bo’ladi. 
Tabiatshunos va insonshunos olimlar shayvonlarda emosional reaksiyalar,  holatlar 
mavjudligini tan olsalar-da, biroq ularda murakkab shissiyot, yuksak shis-tuyg’ular 
borligiga shubsha  bilan  qaraydilar  yoki  inkor  qiladilar. Bu  fikrga to’liq qo’shilish 
mumkin,  chunki  insonlarda  shunday  shis-tuyg’ular  borki,  bunday  shissiyot 
shayvonlarda  bo’lishi  mumkin  emas,  vasholanki  g’azablanish,  qo’rqish,  jinsiy 
mayl,  qiziquvchanlik,  xursandlik,  g’amginlik  har  ikkalasida  uchraydi,  ammo  ular 
sifat va mazmun jishatdan bir-birlaridan keskin tafovutlanadi.  
Inson  emosiyalari  ijtimoiy  shayotning  hart-haroitlariga  moslashtirgan 
(patologik  shollar  istisno  qilinganda),  "ongli  zot"  ga  taalluqli  tabiat  va  jamiyatga 
nisbatan  munosabatlarida  namoyon  bo’ladi,  maqsadga  muvofiqlashtirish  hamda 
boshqarish  xususiyatiga  ega.  Ochlik  shissi,  jinsiy  mayl  va  boshqa  instinktlar 
soshlardagi  emosiyalar  shayvon  bilan  insonda  o’xshash  bo’lsa-da,  lekin  ularning 
ifodalanishida  farqlanishi  mavjud.  Bularning  barchasi  instinktiv  harakat  bo’lishi 
bilan  birga  insoniylashidan  iborat  uzoq  evolyusion,  ijtimoiy  tarixiy  taraqqiyot 
yo’lini  bosib  o’tgan,  murakkab  qiyinchiliklarni  yengish  evaziga  mazkur 
ko’rsatgichga erishgan.  
Inson  shissiyotning  ijtimoiy  tarixiy  hart-haroitlari  mavjud  bo’lib,  ulardan 
eng asosiysi sababiy bog’lanishlarga (determinirlashgan) egalikdir.  
Xuddi  shu  bois  inson  shissiyotlarining  biologik  va  fiziologik  tashlili, 
ularning tub mazmunini ochib bermaydi, shuningdek, shissiyotlar inson shaxsning 
ongli  va  ongsiz  xatti-harakatlarini  amalga  oshiruvchi  kuchga,  ya'ni  motivga  o’sib 
o’tish  yo’llarini  izoshlab  berishga  qodir  emas.  Ma'lumki,  emosiyalarning 
"insoniylashuvi"  shissiyotlar  ichidan  kechishi  mazmuni  va  sifatlari  jishatidan 
shayvonlarniki  bilan  qiyoslanganda  o’zining  rang-barangligi,  murakkabligi  bilan 
shaxsniki  ustuvordir.  Insonlarning  mehnat,  ma'naviyat,  siyosat,  oila,  ishlab 
chiqarish  bilan  o’zaro  munosabatlari,  shuningdek,  tabiat  bilan  odamlar  orasidagi, 
shu  bilan  birga  shaxslararo  munosabatlar  bir  qator  insoniy  shissiyotlarning  va 
ularni  ifodalash,  tatbiq  etish  vositalarini  vujudga  keltiradi  Shaxs  yuz  ifodalari, 
boshini  tebratish  bilan,  xo’rsinish  orqali  o’zgalarga  hamdardlik  (empatiya) 
tuyg’usini  bildiradi.  Bolalarga  odob  bilan  javob  berishni,  sushbatdoshiga  iliq, 
samimiy  jilmayishini,  qariya  va  nogironlarga  shurmat  bilan  joy  bo’shatishni, 
kichkintoylarga  meshribonlikni  shakllantirish  lozim.  Shaxs  o’z  shis-tuyg’ularini 
o’zi boshqaradi, ularni me'yoriy shujjatlar, ijtimoiy turmush qoidalari, etnik rasm-
rusumlar, odatlar, an'analar, prsessual qonunlar nuqtai nazaridan gosh ma'qullaydi, 
gosh qoralaydi. Shu bilan birga insonlar kuchli va jo’shqin emosiyalari kechishida 
tashqi xotirjamlikni saqlay biladilar. Ularning ba'zilari o’z shissiyotlarini berkitish 
uchun  o’zlarini befarq  tutadilar, salbiy  emosiyalarni  ifodalashga  intiladilar. Shaxs 
o’zining  mimika  va  pantomimikalarini  boshqarish  imkoniyatiga  ega,  lekin 
organlardagi  tabiiy  o’zgarishlarni  ushlab  turish  mumkin  emas.  Masalan,  nafas 
olish,  qon  aylanish,  ovqat  shazm  qilish,  ko’z  yoshlarini  ushlab  turish,  rangni 
qizartirish, oqartirish va hokazo.  

---

137 
 
Emosiyalarning  ifodalanish  quyidagi  ko’rinishlarga  ega  bo’lish  mumkin:1) 
ifodali  harakatlar  (mimika  va  pantomimikalar);  2)  organizmdagi  turli  hodisalar 
(ichki  a'zolar  faoliyati  va  holatining  o’zgarishi;  3)  gumoral  xususiyatdagi 
o’zgarishlar  (organizmning  qon  tarkibidagi,  suyuqlikdagi  kimyoviy  o’zgarishlar, 
modda almashish va hokazo). Emosiyalarning tashqi ifodasiga mimika, imo-ishora, 
vajoshat,  qaddi-qomat  o’zgarishi,  tashqi  sekresiya  bezlari  faoliyati  (yosh,  so’lak, 
ter ajralishi), xatti-harakatlar (tezligi, kuchi, yo’nalishi, muvofiqlashuvi), nutqning 
xususiyatlari  va  boshqalar.  Emosiyalar,  shis-tuyg’ular  mazmuni,  sifati,  shakli 
jishatidan etnopsixologik xususiyatiga ega.