*zbekiston respublikasi

3. Shissiyot va emosional holatlarning fiziologik asoslari 
Emosional  holatlar  boshqa  ruhiy  jarayonlar  singari  miya  faoliyatining 
natijasi  yoki  mashsuli  bo’lib  shisoblanadi.  Emosional  holatlarning  yuzaga 
kelishiga  tabiatda  va  jamiyatda  sodir  bo’layotgan  o’zgarishlar,  munosabatlar, 
aloqalar,  taassurotlar  asosiy  sababchidir.  o’zgarishlar  o’z  navbatida,  birinchidan, 
shaxs  shayoti  va  faoliyatining  jadallashi  yoki  pasayishiga,  ikkinchidan,  insondagi 
ayrim eshtiyojlarning paydo bo’lishiga yoki yo’qolishiga, uchinchidan, odam ichki 
organlari  funksional  holatlarining  beqarorlashuviga  olib  keladi.  Shis-tuyg’ular 
uchun  eng  xususiyatli  fiziologik  jarayonlar  negizi  sifatida  hartsiz  va  hartli 
reflekslar xizmat qiladi va ularning muayyan tizimi bosh miya katta yarim  harlari 
po’stida  yuzaga  keladi  hamda  shu  joyda  mustashkamlanadi.  Murakkab  hartsiz 
reflekslar  esa:  1)  yarim  harlarning  po’stloqosti  bo’shliqlari:  2)  miya  stvoliga 
tegishli  ko’rish  tepachalari  (do’ngliklari);  3)  nerv  qo’zg’alishlarini  miyaning 
yuqori bo’limlaridan vegetativ tizimiga o’tkazib beruvchi markazlari orqali amalga  
oshiriladi.  Shaxsda  shis-tuyg’ularning  kechishi  hamisha  miya  po’sti  bilan 
po’stloqosti  markazlarining  birlikdagi  (hamkorlikdagi)  faoliyati  natijasida 
ro’yobga  chiqadi  Shaxs  ruhiy  olamida,  uni  qurshab  turgan  tevarak-atrofda  sodir 
bo’layotgan  o’zgarishlar  (xosh  tabiiy,  xosh  sub'ektiv  bo’lishidan  qat'i  nazar) 
kechinmalar  sub'ekti (inson) uchun  qanchalik  qadr-qiymat,  yuksak  ahamiyat  kasb 
etsa,  shissiy  holatlarning  mazmuni  shunchali  purma'no  bo’ladi.  Buning  ta'sirida 
yuzaga  keladigan  muvaqqat  bog’lanishlar  tizimining  qayta  qurilishi  qo’zg’olish 
jarayonini shosil qiladi. Mazkur jarayon miya katta yarim harlari po’stida tarqalib, 
so’ng  po’stloqosti  markazlarini  egallab  oladi.  Katta  yarim  harlar  po’stidan  pastda 
turuvchi  miya  bo’limlarida  organizm  fiziologik  faoliyatining  turli  markazlari 
(nafas olish, ovqat shazm qilish va hokazo) joylashgan. Shu sababdan po’stloqosti 
markazlarining  qo’zg’alishi  ba'zi  ichki  a'zolar  faoliyatining  kuchayishiga  olib 
keladi. Jumladan, nafas olish ritmikasining  o’zgarishi (shayajonlanganda bo’g’ilib 
qolishini,  og’ir  va  tartibsiz  nafas  olishni  yuzaga  keltiradi),  yurak  faoliyatining 
buzilishi  (yurak  urishini  tezlashtiradi),  organizmni  qon  bilan  ta'minlash  izdan 
chiqishi  (uyalgandan  qizarishni,  qo’rqqandan  oqarishni  keltirib  chiqaradi,  ichki 
sekresiya  bezlari  ishining  nuqsonlari  ko’z  yoshining  oqizadi,  shayajonlanganda 
og’izini quritadi, qo’rqqanda "sovuq" ter chiqaradi va hokazo.) 
Ilmiy  manbalarda  talqin  qilinishicha,  miya  katta  yarim  harlarining  po’sti 
mo’'tadil  haroitida  po’stloqosti  markazlariga  boshqaruv  va  tormozlov  yo’sinida 
ta'sir  ko’rsatadi  hamda  shissiyotining  tashqarida  ifodalanishiga  yo’q  qo’ymaydi. 
Miya po’sti kuchli darajada qo’zg’alsa, uning ta'sirida boshqaruvchanlik funksiyasi 
buziladi.  Shaxs  qattiq  charchasa  yoki  kuchli  mast  bo’lsa,  irradiasiya  oqibatida 
po’stloqosti  markazlari  ham  qo’zg’aladi,  natijada  harakatni  nazorat  qilishi 
yo’qoladi. 
Miya  faoliyatining  elektrofiziologik  tadqiqotlari  emosiyalarning  paydo 
bo’lishida  gipotalamolimbik  (yunoncha  hypothalamus  bosh  miya  bo’limi  nomi) 
tizimi  va  retikulyar  formasiya  (lotincha  reticulum  to’rsimon,  formatio,  bog’lam 
ma'nosini anglatadi) ning roli ko’rsatib o’tilgan.  

---

134 
 
Ma'lumotlarda  ko’rsatilishicha,  emosional  holatlarning  fiziologik  moshiyati 
katta  yarim  harlar  po’stining  va  po’stloqosti  tizimi  markazlarining  funksiyasigina 
emas,  balki  ular:  a)  miya  mexanizimlari  faoliyatini  faollashtiruvchi  retikulyar 
formasiyaning,  b)  miyaning  talamus  (ko’rish  do’ngliklari)  ning,  gipotalamusning 
(do’nglikosti  qismining),  v)  yarim  harlar  yangi  po’stlog’i  orasidagi  limbik 
sistemaning 
funksiyalaridir. 
Emosional 
holatlar 
uchun 
po’stloqosti 
tugunchalarining tarkibiga kiruvchi (miya katta yarim harlarining oq moddasi bilan  
birlashuvi  kulrang  modda  yig’indisi)  markazlar  ham  muhim  ahamiyatga  ega. 
Agarda miya katta yarim harlari po’stlog’i harakatlarini birlashtirib, sezgilarni va  
sa'i-harakatlarni  nozik  ifoda  qilib  tursa,  miya  formasiyalari  tashqi  hamda  ichki 
mushitda  sodir  bo’ladigan  o’zgarishlarga  organizmning  javob  reaksiyalarini 
boshqaradi.  
Ma'lumotlarga  qaraganda,  miya  katta  yarim  harlari  po’stlog’i  shikastlansa, 
tashqi  olamdan  hamda  ichki  organlardan  keladigan  qo’zg’ovchilarning  nozik 
tashlil  qilinishi  zaiflansa  ham  emosional  holatlar  saqlanib  qolaveradi.  Masalan, 
shayvonlar  limbik  tizimga,  do’ngosti  (gipotalamus)  qismiga,  ko’rish  tepaliklariga 
yo’nalgan  elektr  qo’zg’atuvchilarga,  retikulyar  formasiyasining  qo’zg’alishlariga 
xursandlik  yoki  diqqinafaslik,  darg’azablik  yoki  qurqoqlik,  lazzatlanish  yoki 
azoblanish, roshatlanish yoki ko’ngilxijillik sifatida javob reaksiyasi shosil bo’ladi.  
Psixofiziolog  olimlarning  ma'lumotlariga  qaraganda,  miyaning  muayyan 
joylaridan  elektrod  yordamida  biotoklarni  yozib  olishning  ko’rsatishicha,  sut 
emizuvchilarning  gipotalamuslarida  ham  "roshatlanish",  ham  "azoblanish" 
markazlari mavjud ekan. Tajribada "roshatlanish" markazi qo’zg’atilganda yoqimli 
shislar  uyg’ongan,  elektr  toki  bilan  "azoblanish"  markazi  qo’zg’atilganda  esa 
shayvonlar  qaltirab,  o’zini  har  tomonga  tashlagan.  Keyinchalik  sut  emizuvchilar 
azoblantiruvchi emosiyadan qochishga harakat qilganlar.  
Yuqorida  ta'kidlanganidek,  ijobiy  va  salbiy  shis-tuyg’ularning  shunga 
o’xshash markazlari bosh miyaning boshqa bo’limlarida joylashganligiga qaramay,  
hartli  ravishdagi  roshatlanish  va  azoblanish  markazlari  ham  mavjuddir  bo’lib 
Emosiyalar bir-biriga yaqin masofada faoliyat ko’rsatadilar. Tajribada qo’sh (juft) 
markazlaridan  birida  elektrod  bilan  shosil  qilingan  qo’zg’alish  eshtiyojdan  kelib 
chiqqan  holda  salbiy  yoki  ijobiy  emosiyadan  faqat  bittasini  vujudga  keltirgan, 
xolos.  Ba'zida  yondosh  joylashgan  markazlarda  qo’zg’olish  tarqalgan  bo’lsa,  u 
holda  ambivalent  yoki  ikkiyoqlama  reaksiya  ro’yobga  chiqadi.  Hartli  ravishda 
nomlangan  markazlar  (roshatlanish,  azoblanish)  bir-biriga  yaqin  joylashishiga 
qaramasdan,  har  xil  tuzilishga  ega  ekanligi  aniqlangan.  Ma'lumotlarning 
ko’rsatishicha,  "azoblanish"  markazlari  miyaning  turli  bo’limlariga  joylashsa-da, 
lekin  ular  yagona  tizim  bilan  boshqariladi.  Salbiy  emosiyalardan  farqli  o’laroq 
ijobiy shis-tuyg’ular va "roshatlanish" markazlari bir-birlari bilan jips aloqaga ega 
emas.  Ta'kidlab  o’tilgan  mulohazalar  emosiyalar  juft  hamda  qarama-qarshi 
xususiyatga  ega  ekanligidan  dalolat  bermoqda.  Shuning  uchun  har  qaysi  emosiya 
qarama-qarshi  turkumiga  ega  deb  qat'iy  ishonch  bilan  aytish  mumkin,  jumladan, 
sevgi-nafrat,  yoqimli-yoqimsiz,  xotirjamlik-bezovtalanish  mas'uliyatlik-loqaydlik 
va boshqalar.  

---

135 
 
I.  P.Pavlov,  Ch.Sherrington,  P.K.Anoxin,  N.A.Bernshteyn,  Ye.N.Sokolov, 
T.V.Simonov,  D.Lindsley,  R.U.Liper,  B.I.Dodonov,  U.Jems  va  boshqalarning 
tadqiqotlarida  ko’rsatilishicha,  tashlil  qilingan  markazlarning  qo’zg’atilishi  hartli 
reflekslari  shosil  qilinishini  mustashkamlovchi  omil  shisoblanadi.  Buning 
natijasida  elektr  qo’zg’ovchi  yordami  bilan  miya  katta  yarim  harlarining  po’stida 
bilish  jarayonlari  va  xatti-harakatlar  stereotiplarining  negizini  tashkil  qiluvchi 
muvaqqat 
bog’lanishlar 
shosil 
qilinadi. 
Hartli 
reflekslarning 
so’nishi, 
tormozlanishi,  po’stloqning  tanlash  (selektiv)  tizimi  miya  stvolining  uzunasi 
bo’yicha tepalikosti va po’stloqosti nerv tugunlaridagi "markazlar" ning faoliyatiga  
bog’liqdir.  I.P.Pavlov  o’sha  davrdayoq,  "dinamik  stereotip"ni  shosil  qilgandan 
keyin  oliy  nerv  faoliyatida  uni  buzilish  salbiy  shissiyotlar  kechishi  uchun  negiz 
bo’ladi,  dinamik  stereotipni  oldindan  tayyorlab,  so’ng  uni  o’zgarishi  ijobiy  shis-
tuyg’ularni  paydo  qiladi,  deb  qat'iy  ishontirgan  edi.  Ma'lumotlarning 
ko’rsatishicha,  miyaning  tepalikosti  qismida  (gipotalamusda)  gi  markazlar 
roshatlanish  yoki  azoblanish  vaziyatlari  ko’p  marta  takrorlansa  ham  shech 
o’zgarmasligi  mumkin,  lekin  miya  katta  yarim  harlari  po’stloqosti  nerv 
tugunchalari  bo’ylab  yoyilgan  markazlar  qo’zg’otilishi  natijasida  emosional 
reaksiyalar  kuchsizlanishi,  shatto  so’nishi  ham  kuzatiladi.  Bu  voqelik  shu  bilan 
izoshlanadiki,  aqliy  faoliyat  va  axloqiy  kechinmalar  emosional  tusi  o’zining 
o’zgaruvchanligi  bilan  ajralib  turadi.  Binobarin,  organizmning  birlamchi 
eshtiyojlari 
yuzasidan 
signal 
beruvchi 
emosional 
reaksiyalar 
takroran 
qanoatlantirgandan  keyin  ham  so’nmaydi.  Shuningdek,  organik  jaroshat  tufayli 
og’riq  kamaymaydi,  muayyan  reaksiyalar  o’zgarmaguncha  jismoniy  mashqdan 
maroqlanish  shaxs  ko’ngliga  tegmaydi.  Buning  uchun  albatta,  salbiy,  ijobiy, 
aralash  (ambivalent)  signallar  insonning  shayoti  va  faoliyatida  o’z  ahamiyatini 
yo’qotish kerak.  
Turli  markazlarni  qo’zg’otganda  yuzaga  keladigan  roshatlanish  yoki 
azoblanish emosiyalarining sifatiga, darajasiga va barqarorligiga asoslangan holda 
har  bir  haroitda  shissiy  ifodalangan  hartli  reflektor  aloqalar  bir  marta 
mustashkamlanganda  shosil  bo’lishini  boshqa  vaziyatda  mustashkamlanish  uchun 
ko’p urinishga qaramay aloqani tiklash mushkil ekanligini izoshlash mumkin. Bu 
o’rinda shaxsning barqaror emosional yo’nalganligi, mayllar mustashkamligi ruhiy 
hodisasini  uning  turmush  tarzini,  shayotiy  ideallarni  tushuntirish  mumkin. 
Masalan, mayxo’r (alkogol) yoki narkoman uchun roshatlanish bilan bog’liq xatti-
harakat  birlamchi  bo’lganligi  tufayli  turli  ijtimoiy  voqealar  (oiladagi  judolik, 
ishxonadagi  ko’ngilsizlik,  tabiiy  ofat  va  boshqalar)  uni  bu  yo’ldan  to’xtatib 
qololmaydi,  lekin  muvaqqat  holat  vujudga  kelishi  mumkin  (aytaylik  bir  necha 
daqiqa o’zini tiyib turish), biroq tezda tabiiy eshtiyojga mutelik  qilib, "tarki odat-
amri mashol" yo’sinda ish tutaveradi.