|
Gomologik a’zolar quyidagi umumiy belgilarga ega bo‘ladi:
Bir xil reja asosida tuzilgan.
Tana joylashish (topografiyasi) jihatidan o‘xshash.
Bir xil manbadan, ya’ni embrion varaqdan rivojlanadi.
4. Bajaradigan funksiyasi bir xil yoki turlicha. Bajaradigan funksiyasidan qat’iy nazar tuzilishi, tanada joylashishi va kelib chiqishi jihatidan bir-biriga o‘xshash a’zolar gomologik a’zolar deb ataladi.
Umurtqali hayvonlar oldingi oyoqlarining tuzilishi gomologik a’zolarga yaqqol misol bo‘la oladi (104-rasm). Masalan, odamning qo‘llari, yumronqoziqning, timsohning, salanmandraning oldingi oyoqlari, qushlarning, ko‘rshapalaklarning qanoti gomologik a’zolardir. Chunki, ular muayyan bitta boshlang‘ichdan rivojlanadi. Ular umumiy reja asosida tuzilgan, lekin har xil sinf vakillarida turlicha funksiyani bajaradi.
104-rasm. Umurtqali hayvonlar oldingi oyoq skeleti tuzilishidagi gomologlik:
a – salamandraniki; b – tosbaqaniki; d – timsohniki; e – qushniki; f – ko‘rshapalakniki; g – kitniki; h – ko‘r sichqonniki; i – odamniki; 1 – yelka suyagi; 2 – bilak suyagi; 3 – tirsak suyagi; 4 – kaft usti suyaklari; 5 – kaft suyaklari; 6 – barmoq falangalari. Skeletdagi gomologik bo‘limlar bir xil rangga bo‘yalgan.
burgutda, ko‘rshapalakda.
Turli taksonomik guruhlarga mansub hayvonlarda kelib chiqishi har xil bo‘lgan a’zolar bir xil funksiyani bajaradi va tashqi tomondan o‘xshash bo‘ladi. Bir xil funksiyani bajaradigan va tashqi tomondan o‘xshash bo‘lgan, lekin kelib chiqishiga ko‘ra farq qiladigan a’zolar anologik a’zolar deb ataladi (105-rasm.). Masalan, kapalak va ko‘rshapalakning qanoti uchish uchun xizmat qiladi. Biroq kapalakning qanoti ko‘krakning orqa tomonidan o‘sib chiqqan alohida hosila bo‘lib, qush bilan ko‘rshapalakning qanoti shakli o‘zgargan oldingi oyoqlardir. Qarindoshlikka bog‘liq bo‘lmagan holdagi tashqi o‘xshashlik konvergent o‘xshashlik deyiladi. Shunday qilib gomologik a’zolarning bo‘lishi organizmlar o‘rtasidagi qarindoshlikdan dalolat bersa, analogik a’zolar esa turli sinf vakillarining bir xil tartibga moslashishi natijasida paydo bo‘ladi.
Odam evolutsion taraqqiyotning eng yuqori bosqichida turuvchi, oliy darajada rivojlangan mavjudotdir. Zero, murakkab tuzilgan inson tanasi uzoq davom etgan tarixiy taraqqiyot (filogenezning) mahsulidir.
Turli hayvon a’zolarini bir-biriga solishtirib ko‘rilsa odam gavdasi bilan ular o‘rtasidagi o‘xshashlik yaqqol ko‘zga tashlanadi. E. Moffus Sent-Iler turli sinfga mansub umurtqali hayvonlar gavda tuzilishini qiyosiy jihatdan o‘rganib, ularning skeletlari, oldingi oyoqlarining o‘xshashligini, gomologiyasini payqagan.
A’zolarning filogenez mobaynida takomillashish qonuniyatlarini biologiyaning alohida bo‘limi evolutsion morfologiya o‘rganadi. U XIX asrning oxirlarida uchta fanning: solishtirma anatomiya, embriologiya, paleontologiya zaminida vujudga kelgan. Solishtirma anatomiya turli taksonomik guruhga mansub hayvonlarning muayyan a’zolarini bir-biriga taqqoslab qiyosiy nuqtai nazardan o‘rganadi. Solishtirma embriologiya turli hayvonlarning embrional rivojlanishini bir-biriga solishtirib o‘rganadi. Paleontologiya qadimiy ajdodlar qazilma qoldiqlarini, turli geografik davrlarga xos hayvonlar dunyosini o‘rganadi.
Demak, evolutsion morfologiya insonni har bir a’zosi o‘z tarixiga ega bo‘lgan va hamisha rivojlanib borgan, hamda o‘zini o‘rab turgan atrof-muhitga moslashgan murakkab sistema ekanligidan dalolat beradi. Evolutsion morfologiya oldida uchta murakkab muammoni hal etish vazifasi turadi: turli taksonomik guruhlarga mansub hayvonlar o‘rtasida qon-qarindoshlik munosabatlarini aniqlash; evolutsiya jarayonida a’zolarning tarixiy rivojlanishining asosiy yo‘nalishlari va uslublarini aniqlash; tarixiy taraqqiyot bilan tashqi muhit o‘rtasidagi munosabatlarni aniqlash.
Evolutsion morfologiyaning rivojlanishiga A.N. Seversov salmoqli hissa qo‘shgan. Keyinchalik bu sohadagi ilmiy izlanishlar I.I. Shmalgauzen,
V.A. Dogel va boshqalar tomonidan davom ettirilgan. Evolutsion morfologiyaning asosiy tadqiqot usuli uchlik parallelizmi, ya’ni uchta alohida fan: solishtirma anatomiya, embriologiya va paleontologiya tekshirish usullari asosida shakllangan.
Do'stlaringiz bilan baham: |
