Ўзбeкистoн рeспубликaси oлий вa ўртa мaxсус тaълим вaзирлиги тoшкeнт aрxитeктурa қурилиш институти

t 
= 
t
1
қудуқнинг
ўзи оқиб чиқиш режимида ишлаш давомийлиги билан 
аниқланади.
Истеъмолчига берилган сувни узатишни 
t > t
1
 
вақтда таъминлаш учун, 
қудуқда насослар ўрнатиш лозим. Насос маркасини танлаш ер ости сувлари 
заҳирасининг келгусидаги хажмини ҳисобга олган ҳолда амалга оширилади. Насос 
ускуналарини вақтнинг турли даврлари учун танлаш услуби 5.15-Расмда 
кўрсатилган, у ерда 
Н 
- 
t
(
S
- 
t)
координаталарда ер ости сувлари босимининг вақт 
бўйича ўзгариши, 
Q
-
Н
координаталарда эса - сув кўтариш қувурларида босимнинг 
йўқолишини ҳисобга олган ҳолда, насосларнинг дроссел характеристикалари 

---

29 
ифодаланган. Сифон сув олиш иншооти (а) ва графоаналитик ҳисоб-китоб 
(б) 
схемалари.

---

30 
Расм. 5.16. Сифонли сув олиш (а)ва графоаналитик ҳисоб схемалари
 (б) 
Қудуқлардан сувни сифонли танлашда ҳам ҳисоб-китоблар шунга ўхшаб 
бажарилади. Масалан, сув сифонли сув тармоқ бўйича йиғма резервуарга 
узатилувчи бирламчи қудуқ мавжуд бўлганда (5.16-Расм), графо-аналитик ҳисоб-
китоблар қуйидаги тузилмаларни бажаришга олиб келинади. 
Q
-
Н
координаталарда 
қудуқ характеристикаси, яъни 
S
= 
f
(
Q
) боғлиқлик қурилади. 5.16-Расмда бу 
характеристика чизиқ 1 билан кўрсатилган. Сўнгра, қудуқ характеристикаси 
ординаталарига 
в
h

қиймат қўшилади (бу ерда: 

h
в
- сув тармоқдаги босим 
йўқолиши) ва чизиқ ўтказилади. Чизиқ 3 статик горизонтдан ҳисобланган, 
резервуардаги сувнинг тўлиш белгисини ифодалайди. Нуқта А дан 2 ва 3 чизиқлар 
билан кесишгунча туширилган перпендикулярда 
Q
р
сарфга мос 
S
р
ва
р
h

ҳисобий қийматлари ётади. 
Алохида жойлашган қудуқларнинг аналитик ҳисоб-китоблари учун тизимни 
алоҳида элементларини ўзаро алоқасини акс эттирадиган математик модел тузиш 
керак. 5.11-Расмда ифодаланган схемани кўриб чиқишга қайтамиз ва масалани 
қуйидагича шакллантирамиз. Тизимнинг барча гидравлик параметрлари маълум 
бўлганда, қудуқ дебити ва унда сув сатҳининг пасайишини аниқлаш керак бўлсин. 

---

31 
Сувнинг тўлиқ баландликка кўтарувчи босимга насос ҳосил қилувчи босимни 
тенглаштириб, (5.3) ва (5.4) тенгликлар асосида, қуйидагини ёзиш мумкин: 
A - BQ
2
=z + 
в
h

+ 
S
(5.8)
бу ерда:
 
в
h

= 
l
в
A
в
Q
2
-
сув 
кўтариш 
қувурларида 
ва 
қудуқдан 
то 
резервуаргача сув тармоқдаги босим йўқолиши
S - 
қудуқда сатҳнинг пасайиши. 
S
ни аниқлаш учун қуйидаги маълум формуландан фойдаланамиз: 
S
= 






km
Q

2
/R 
бу ерда:
 
к 
- 
қатлам фильтрацияси коэффициенти;
т 
- қатлам қуввати;
R 
- қатламнинг фильтрацион қаршилиги. 
в
h

ва 
S
қийматларни (5.8) формулага қуйиб ва уни ечгандан сўнг, қуйидагга 
эга бўламиз: 
Q=






