Ўзбeкистoн рeспубликaси oлий вa ўртa мaxсус тaълим вaзирлиги тoшкeнт aрxитeктурa қурилиш институти

S S
доп
дан ошиб кетади. Демак, эгри чизиқ 
2
билан ифодаланган қудуқ характеристикаси – фильтр ҳаддан ортиқ 
закольматирланган ва қудуқ дебитини тиклаш бўйича тадбирлар мажмуасини амалга 
оширмасдан, ускунанинг кейинги эксплуатацияси мумкин бўлмаган ҳолатга келади. 
Қудуқ фильтрини регенерацияси билан, гидравлик қаршиликни бошланғичга яқин 
қийматларгача камайтиришга эришиш мумкин. У ҳолда, дросселирланувчи 

---

27 
н
z

босимда ускунанинг сув бериш қобилияти 
Q
н
> 
Q
т
ни ташкил қилади, 
қаршиликнинг ортиши билан эса, сув узатиш камаяди ва қудуқ фильтрининг чегаравий 
закольматирлигига эришилганда, 
Q
т
га тенг бўлади. 
Ер ости сувларини сунъий тўлдириш (ИППВ-ЕССТ) тизимини ишга тушириш 
грунт сувлари сатҳини оширишга, бу эса ўз навбатида, қудуқда ўрнатилган насос 
узатаётган сув миқдорини оширишга олиб келади. Шу билан биргаликда, узатишни 
берилаётган сув миқдорини талаб этилаётган ортишини таъминлаш учун насос ишини 
бошқариш ёки уни алмаштириш зарур. 
Фараз қиламиз, ЕССТ ускунаси t = T
S
вақт моментида ишга туширилган 
(қудуқ фильтри чегаравий қум билан тиқилганда) ва сатҳнинг 
S

катталикка 
ортишини таъминлаган. У ҳолда, гидрогеологик ҳисоб-китобларга асосланган 
ҳолда олинаётган сув миқдорини 
Q
r
катталиккача етказиш мумкин: 
Q
Q
r

+ 2
km

)
/(



R
S
, 
(5.6) 
Бу ерда R-
сув олиш қудуқнинг ишлашида сувли қатламнинг фильтрацион 
қаршилиги; 

- 
-
T вақт моментида қудуқнинг номукаммаллигига қўшимча 
қаршилик. 
-
5.14-Расмда
Q
г
катталик 
С
нуқта абциссасидир, у қудуқ характеристикаси 
(чизиқ 2) ва 
S
доп
+ 
S

га мос а – 
б
чизиқ кесишувида ётади, бу ерда 
 
S

= 
Q
б
R
б
/2

кт, R
6
 
- ЕССТ ускунасининг ишлашида сувли қатламнинг фильтрацион 
қаршилиги; 
Q
г
 
- ЕССТ тизими самарадорлиги. У ҳолда, қуйидаги шартларда ЕССТ 
ускунаси ФИК 

г
ни топиш мумкин: 

г
= R
б
/(R+ 

). 
(5.7) 

---

28 
Расм. 5.14. Ер ости сувларини сунъий равишда тўлдирилганда қудуқ дебитини 
оширишни ҳисоблаш
Агарда, қудуқда ЕССТ ускунаси ишлашини ҳисобга олмасдан танланган насос 
қолдирилса, 

қандай олинишини кўриб чиқамиз (5.13-Расмга қаранг). Бу ҳолда, 
насоснинг янги ишчи нуқтасини топиш учун 
p
z

 
= (
)
S
z
p


чизиқдан – насоснинг 
дроссел характеристикаси билан кесишгунча қудуқ характеристикасини бошқатдан 
тиклаш зарур. Бу тузилмалар 5.14-Расмда кўрсатилган. 
Д
' нуқта абциссаси билан, 
насос босимини 
p
z

катталикка дросселирланишини ҳисобга олган ҳолда, 
қудуқнинг сарфи 
Q
', 
Д"
нуқта абциссаси билан эса, 
p
z
= 0 да қудуқ сарфи 
Q
" 
аниқланади. 5.14-Расмдан кўринадики, қудуқлардаги сув кўтарувчи ускуналарини 
алмаштирмасдан, ЕССТ ускуналарини ишга киритиш доим 

нинг пасайишига 
олиб келади. 
Артезиан бассейнларда ер ости сувлари сатҳлари – истеъмолчига сув узатиш 
белгисидан юқори белгиларда жойлашиши мумкин. Бу бошланғич босқичда 
қудуқларнинг ўзи оқиб чиқиш режимидаги эксплуатациясини амалга ошириш 
имконини беради ва маълум бир вақт ўтиши билан сувни насослар билан олишга 
ўтилади. 
Бундай тизимларни ҳисоблашда қуйидагилар аниқланади: истеъмолчига 
берилган сувни узатишда ўзи оқиб чиқиш режимида қудуқ эксплуатация 
қилиниши мумкин бўлган вақт, ҳамда унинг у ёки бу насослар билан ишлаш вақти 
давомийлиги. Артезиан қудуқнинг ўзи оқиб чиқиш режимида доимий 
Q
т
сарф 
билан ҳаракатидаги босимнинг вақт бўйича ўзгариши характерли графиги 5.15-
Расмда кўрсатилган. 
5.15-Расмдан кўринадики, эксплуатациянинг биринчи t
1
йиллари давомида, 
қудуқдаги босим ер сиртидан юқори белгиларда бўлади (чизиқ 0). Шунинг учун, 
агарда қудуқдаги сув ер сирти белгисида жойлашган резервуарга узатилган ҳолда 
вақт