Ўзбекистон республикаси олий ва ўрта махсус

2-jadval. Har xil darajada bioparchalangan neftdagi opzgarishlar (Miiller et al., 1987)

Neftgp guruhlari	ARI solishtirma og’irligi	Oltingugurt (og’irlik %)	Vanadiy, %	Nikelgp, %
parchalanmagan	32	0,6	30,6	16,4
Oprtacha darajada parchalangan	13	1,6	224,0	75,1
Kuchli parchalangan	4	1,5	137,5	68,5

Neftgp guruhlari	Topyingan karbonvorodlar	Aromatik karbonvorodlar	polyar karbonvorodlar	Asfalgpt
parchalanmagan	55%	23%	21%	2%
Oprtacha darajada parchalangan	25%	21%	39%	14%
Kuchli parchalangan	20%	21%	41%	21%

Sulgpfattiklovchi bakteriyalarning tabiatda kopp uchrashi ular obligat anaerob boplishiga qaramasdan, havo tahsirida halok boplmasligi bilan bog’liqdir. Ular tuproq, chuchuk va dengiz suvi, oltingugurt va neftning geologik chopkindilarida uchraydi. Ular koppincha aerob shilimshiq hosil qiluvchi mikroorganizmlar bilan birikma paydo qiladi. Taxminlarga kopra bu mikroorganizmlar sulgpfattiklovchi bakteriyalar uchun ozuqa moddalar va anaerob sharoit yaratadi.

Qulay sharoitda sulgpfattiklovchi bakteriyalar katta miqdorda, ular nafas olishining oxirga mahsuloti boplgan, vodorod sulgpfidini hosil qiladi. SHuning uchun ular vodorod sulgpfidining yuqori miqdorlariga (2 g/l) ham chidamli. Ular 3-15^oS dan 35-40^oS orasida hayot kechira oladi, koppchiligi uchun opimal harorat 25-30^oS, bahzilari uchun 37-46^oS. Termofil turlar Desulfovibrio thermophilus 45-70^oS, optimum 55^oS, D. nigrificans optimum 65^oS haroratda opsadi. Xabar qilinishicha, bahzi sulgpfattiklovchi bakteriyalar yuqori bosim (1000 atm) sharoitida 104^oS haroratda ham vodorod sulgpfid hosil qilish qobiliyatini yopqotmaydi. Ular opsishi uchun optimal rN 7,0-7,5, ammo bahzi turlar rN 4,2 dan rN 10,5 gacha boplgan sharoitda ham opsa oladi.

Sulgpfattiklovchi bakteriyalar quyidagi turkum va turlarga mansubdir. Desulfovibrio turkumiga sporasiz gramsalbiy, harakatchan (xivchinchalari mavjud), hujayra qiyshiqligi har xil darajada boplgan (vibroid, sigmoid, spiralloid) bakteriyalar kiradi; juda kam hollarda hujayralari topg’ri va tayoqchasimon. Barcha turlar qathiyan anaerob, 25-45^oS harorat va rN 5,5-9,0 (optimum 7,2) sharoitida opsadi. Ular elektron aktseptori sifatida sulgpfatlardan tashqari sulgpfit, tiosulgpfit va tetrationatni ishlata oladi. Bu turkumga mansub turlardan eng kamida 4 tasi – D. desulfuricans, D. vulgaris, D. africans va D. salixegenes metallarda biokorroziya qopzg’atadi. D. africans – lofotrix (monopolyar politrix), qolganlari monopolyar monotrih. Ularning barchasi chuchuk va shoprroq, bahzan shopr (galotolerant D. africans turi) suvda yashaydi. D. desulfuricans chuchuk suv havzalari tagidagi balchiqda va oqava suvda uchraydi, bitta kenja turi shopr suvdan ham ajratilgan.

Deculfotomaculum turkumiga gramsalbiy, tayoqchasimon, topg’ri yoki egilgan, bahzan zanjircha hosil qiluvchi turlar kiradi. Oldingi turkum turlaridan farqli oplaroq, bular endosporalar hosil qiladi. Ular asosan tuproqda yashaydi. Metallarda korroziyani D. nigrificans va D. orientis peritrix turlari qopzg’atadi. D. nigrificans – termofil, 65-79^oC (optimum 55^oS) haroratda opsadi, shu sababli u markaziy isitish tarmoqlarida va issiqlik almashlab beruvchi qurilmalarda yashaydi va faol korroziya qopzg’atadi.

Bulardan tashqari sulgpfattiklovchi bakteriyalarning yana 6 ta – Desulfomonas, Desulfobacter, Desulfobulbus, Desulfococcus, Desulfosarcina va Desulfonema turkumlari tahriflangan (Kondratgpeva, 1983). Ular orasida tayoqcha, ellips va dumaloq (Desulfococcus) shakllilari, sartsina (Desulfosarcina) hosil qiluvchilari mavjud. Desulfonema turlari oplchami 3-13x3-8 mkm¹ boplgan va ikkiga boplinib koppayuvchi hujayralardan tashkil topgan, uzunligi bahzan 1 m ga yetadigan ip (trixoma) lar paydo qiladi.