Ўзбекистон республикаси олий ва ўрта махсус

Nitrifikator bakteriyalar ammiakni oksidlash paytida ajratiladigan azot kislotasining tahsiri vositasida metallarda korroziya va serkovak qurilish materiallarida biozararlanish qo’zg’atadi. Bu jarayon 2 bosqichda optadi. Birinchi bosqichni 5 ta, xususan Nitrosomonas, Nitrosococcus, Nitrosospira, Nitrosobolus va Nitrosovibrio turkumlariga mansub turlar amalga oshiradi:
NH₄⁺ + 1,5O₂ → NO₂^– + 2H⁺ + H₂O + 270,7 kDj/molgp
Ikkinchi bosqichda Nitrobacter, Nitrospira va Nitrococcus turkumlariga mansub turlar ishtirok etadi:
NO₂^– + 0,5O₂ → NO₃^– + 77,4 kDj/molgp
Har ikki bosqichda ajralib chiqqan energiyani nitrifikatorlar hujayralari opsishi va normal hayot kechirishi uchun foydalanadi.

Ammiak yoki nitritlarni nitratlargacha oksidlovchi bakteriyalar Nitrobacteriaceae oilasiga jamlangan. Barcha turlari obligat aerob, spora hosil qilmaydi, rivojlanishi uchun optimal rN 7,7-8,0 va harorat 25-30^oS. Tuproq, kopl, dengiz, okean suvlari va chopkindi balchiqlarda keng tarqalgan, oqava suvlari va foydali qazilma konlarida ham kopp uchraydi. Koppchilik hollarda nitrifikatsiyaning har 2 bosqichini amalga oshiruvchi bakteriyalar ayni bir joydan ajratiladi. Barcha avtotrof nitrifikator bakteriyalar 1 hujayrali, gramsalbiy. Hujayralarining shakli dumaloq, ellips, tayoqcha, spiralgp va pallalardan tashkil topgan. Ularning oplchami ham har xil boplib, uzunligi 1,0 mkm bilan 6,5 mkm, kengligi esa 0,3 mkm bilan 1,0 mkm orasida. Harakatsiz va harakatchan xillari mavjud; keyingilarning polyar, subpolyar va peritrix holatda joylashgan xivchinchalari bor. Koppchiligi ikkiga boplinib, faqat Nitrobacter turlari kurtaklanib koppayadi. Bahzi turlar opsish davrida shilimshiq ichida joylashgan harakatsiz hujayralar topplami (zoogleya) hosil qiladi.

Nitrifikatorlarning koppchiligi, har xil turlarda shakli va joyi har xil boplgan, hujayra ichi membranalarining rivojlangan tarmoqlariga ega. Biroq odatda membranalar oraliq (Nitrosomonas europea) yoki polyar (Nitrobacter winogradski) yoxud hujayra markazida dasta (Nitrococcus oceanus) boplib joylashgan lamellalar shakliga ega. Barcha nitrifikatorlar opsishi uchun kislorod mavjud boplishi lozim, ammo bahzi turlar uchun uning yuqori kontsentratsiyalari nomuvofiq (Kondratgpev, 1983). Ammoniyni oksidlovchi turlardan eng yaxshi oprganilgani – Nitrosomonas europea. Uning hujayralari tuxum shaklli, gramsalbiy, polyar xivchinchalari bor. Organik moddalarni ishlatmaydi, balki ular bakteriyaga nisbatan zaharlidir. Nitrit hosil boplishida qathiy shaklda elektronlarning oxirgi aktseptori sifatida molekulyar kislorod xizmat qiladi.

Nitrifikatsiya ikkinchi bosqichining asosiy qopzg’atuvchilari Nitrobacter turlaridir. Ular uchun bu bosqich energiya olishning yagona usulidir. Nitrobacter winogradski eng yaxshi oprganilgan. Uning hujayralari mayda, tuxum shaklli, gramsalbiydir.